Simon Vizental

Simon Vizental 1908-ci il dekabrın 31-də Ukraynanın o zamanlar Avstriya-Macarıstanın tərkibində olan, indiki Ternopol vilayətinin Qalisiya və Lodomeriya Krallığının Buçax (Buçaç) şəhərində anadan olub. Onun atası Aşer Vizental tez-tez baş verən yəhudi talanlarından xilas olmaq üçün 1905-ci ildə Rusiya imperiyasından mühacirət edən topdansatış satıcısı idi. Avstriya-Macarıstan ordusunda ehtiyatda olan Aşer 1914-cü ildə, Birinci Dünya müharibəsinin başlanğıcında həqiqi hərbi xidmətə çağırıldı. O, 1915-ci ildə Şərq Cəbhəsindəki döyüşlərdə həlak oldu. Ailənin qalan hissəsi — Simon, kiçik qardaşı Hillel və anası Roza rus ordusu Qalisiyanı nəzarətə götürəndə Vyanaya qaçdılar. Ailənin iki oğlu almandilli yəhudi məktəbində təhsil alıblar. Ailə 1917-ci ildə rusların geri çəkilməsindən sonra Buçaça qayıtdı. 1918-ci ilin noyabrında müharibə bitməzdən əvvəl ərazi daha bir neçə dəfə əl-ələ keçdi.^[9][10]

Simon və qardaşı Hilel Buçaçdakı Humanist Gimnaziyadakı orta məktəbdə oxuyublar. Burada dərslər polyak dilində keçirilirdi. Orada Simon 1936-cı ildə evlənəcəyi gələcək həyat yoldaşı Culya Müller ilə tanış oldu. Hillel 1923-cü ildə yıxılaraq belini sındırdı və növbəti il ​​öldü. Roza 1926-cı ildə yenidən evləndi və orada kafel fabrikinin sahibi olan yeni əri İsak Halperinlə birlikdə Dolinaya köçdü. Simon Vizental 1928-ci ildə ikinci cəhdində orta məktəbi bitirənə qədər Müller ailəsi ilə birlikdə Buçaçda qaldı.

İncəsənət və rəsmlə maraqlanan Simon Vizental memarlıq təhsili almağa qərar verdi. Onun ilk seçimi Lvov Politexnik İnstitutuna daxil olmaq idi, lakin məktəbin yəhudi kvotası artıq dolduğu üçün rədd cavabı aldı. Bunun əvəzinə o, 1928–1932-ci illərdə təhsil aldığı Praqadakı Çexiya Texniki Universitetinə daxil olur. Oranı bitirib 1932-ci ildən Lvovda yaşayıb, memar işləyib. 1934-cü və 1935-ci illərdə inşaat mühəndisi kimi təhsil alır və bu dövrün çox hissəsini Odessada keçirir. 1936-cı ildə Qalisiyaya qayıdanda Culya ilə evləndi.^[11][12][13]

Mənbələr bundan sonra baş verənlərlə bağlı müxtəlif məlumat verir. Vizentalın tərcümeyi-halları bir çox cəhətdən bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. O, həmçinin hadisələri həddən artıq dramatikləşdirib və mifləşdirib. Bir versiyaya görə, Vizental memarlıq bürosu açır və nəhayət, diplom almaq üçün Lvov Politexnik İnstitutuna daxil olur. O, təhsil aldığı müddətdə vərəm əleyhinə sanatoriya və bir neçə yaşayış binasının layihələndirilməsi ilə məşğul olub. Bu illədə tələbə sionist təşkilatının fəal üzvünə çevrilib.^[14][15]

O, satirik tələbə qəzeti "Omnibus" üçün yazılar yazırdı. Vizental 1939-cu ildə universitetdən məzun oldu. Müəllif Qay Valters iddia edir ki, Vizentalın ən erkən tərcümeyi-halında Lvovda təhsil haqqında heç bir qeyd yoxdur.^[5][6] Valters Vizentalın İkinci Dünya müharibəsindən sonra hazırladığı bioqrafik məlumatlarına istinad edir ki, o, 1939-cu ilə qədər fabrikdə nəzarətçi kimi çalışıb, sonra isə 1941-ci ildə nasistlər işğal olunana qədər başqa bir fabrikdə mexanik işləyib.^[16][17] Vizentalın 1961-ci ildə yazdığı "İch jagte Eichmann" ("Eyxmanı təqib etdim") kitabında onun 1940–1941-ci illərdə Odessada mühəndis kimi işlədiyi bildirilir.^[18] Valters deyir ki, Viesenalın Lvovdakı universitetdə oxuduğuna dair heç bir qeyd yoxdur və onun adı müvafiq dövr üçün Memarlar və İnşaatçılar Kitabxanasında görünmür.^[19]

1941-ci ildə Almaniyanın Sovet İttifaqına hücumundan sonra Vizental iyul ayında Naxtiqal Batalyonunun əsgərləri tərəfindən həbs edildi. O vaxt artıq o, Polşa müqavimət təşkilatı ilə əməkdaşlıq edirdi. O, bu əlaqələrdən həyat yoldaşını xilas etmək üçün istifadə etdi ki, deportasiyadan yayınıb Varşavaya qaça bilsin. İrena Kovalska adına saxta pasportla o, Reynlandda məcburi əməyə cəlb edildi və əsl kimliyi üzə çıxmadan Halakostdan sağ qalmağı bacardı.

Simon Vizental özü Yanovski konsentrasiya düşərgəsi (1941-ci ilin sonundan 1944-cü ilin sentyabrına qədər), Krakov-Plaşov həbs düşərgəsi (sentyabr-oktyabr 1944), Qross-Rozen həbs düşərgəsi, Xemnits, Buhenvald həbs düşərgəsi və Mauthauzen həbs düşərgəsi (fevral-5 may 1945) də daxil olmaqla on iki əmək və konsentrasiya düşərgəsində olub.^[20] Bu düşərgələrdə o, ölüm yürüşünün iştirakçılarından biri olub. 1945-ci il mayın 5-də o, ABŞ-ın 3-cü ordu diviziyası tərəfindən Yuxarı Avstriyadakı Mauthauzen konsentrasiya düşərgəsindən azad edilən məhbuslar arasında idi. Ümumi məlumatlara və onun öz ifadələrinə görə, Vizental və həyat yoldaşının cəmi 87 qohumu Holokostun qurbanı olub.^[21]

İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Vizental bütün gücünü nasist qaçaqlarının tapılmasına sərf etdi. O, şəxsən və yaratdığı təşkilat (1947-ci ildən — Linsdəki Yəhudi Sənədləri Mərkəzi, daha sonra Vyanada) nasist cəza sisteminin bir sıra əsas simalarının, o cümlədən IV şöbə müdiri Adolf Eyxmanın axtarışında və tutulmasında iştirak etmişdir. Bu IV şöbə Gestapoda "yəhudi məsələsinin son həlli"ndən məsul idi.

1970-ci illərdən başlayaraq Vizental Avstriyanın siyasi elitası ilə də kəskin qarşıdurmada olub. Simon Vizental ölkənin aparıcı siyasətçilərinə daim öz nasist keçmişini xatırladırdı. O, alman xalqının kollektiv məsuliyyəti ideyasının qatı əleyhdarı idi və bu halda nasist cinayətkarlarının xalq arasında "əriyə" biləcəyini iddia edirdi.

1977-ci ildə baş ofisi Los-Ancelesdə yerləşən Simon Vizental Mərkəzi yaradıldı. Müstəqil təşkilat olaraq onun fəaliyyəti Holokost qurbanlarının xatirəsini qorumağa və antisemitizmlə mübarizəyə yönəlib. Simon Vizental Mərkəzi ravvin Marvin Hier tərəfindən təsis edilib. O, Vizentala öz adından istifadə hüququ üçün haqq ödəyib.^[22] Mərkəz nasist cinayətləri üçün cəza vaxtı həddinin dayandırılması kampaniyasına kömək etmiş və şübhəli nasist müharibə cinayətkarlarını ovlamağa davam edir, lakin bu gün onun əsas fəaliyyətlərinə Holokostu xatırlamaq, maarifləndirmə və antisemitizmlə mübarizə daxildir.^[23][24] Vizental həmişə mərkəzin rəhbərliyindən razı deyildi. O hesab edirdi ki, Holokostun mərkəzi muzeyi kifayət qədər nüfuza malik deyil və onun ümumi fəaliyyətə daha çox təsiri olmalıdır. O, hətta Marvin Hierin mərkəzdən uzaqlaşdırılmasını xahiş edərək idarə heyətinə məktub yazmışdı, lakin sonda Vizental mərkəzin işində adi təmsilçiliklə kifayətlənməli oldu.^[25]

Vizentalın fəaliyyəti ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Hollandiya, Avstriya və digər ölkələrin yüksək hökumət mükafatları ilə yüksək səviyyədə fərqləndirilib.

Simon Vizentalın İsrail kəşfiyyat xidməti Mossadın əməkdaşı ola biləcəyinə dair bir fərziyyə var. Bu barədə Tom Seqev tərəfindən yazılmış onun tərcümeyi-halında deyilir.

Seqevin sözlərinə görə, Vizental 1948-ci ildə İsrail kəşfiyyatı ilə əməkdaşlığa başlayıb. Sonra, rəsmi sənədlərə görə, Avstriyada olarkən Vizental kəşfiyyat agentlərinə milyonlarla yəhudinin məhv edilməsinə görə məsuliyyət daşıyan Gestaponun keçmiş yüksək rütbəli rəhbəri Eyxmanın qaçırılması kimi bir uğurlu əməliyyatda kömək edib.

Bu faktı əməliyyat iştirakçılarının hesabatları da sübut edir. Bioqrafın dediyinə görə, Vizental 1960-cı ildə Adolf Eyxmanın onun köməyi ilə tutulduqdan sonra Mossad agenti olub. Buenos-Ayresdə tapılan Eyxmanın Mossad tərəfindən gizli şəkildə İsrailə aparıldı və orada mühakimə olundu və edam edildi.

Tom Seqev tərəfindən yazılmış Simon Vizentalın bioqrafiyasında deyilir ki:

Simon Vizental təxminən 10 il İsrail kəşfiyyatı üçün çalışıb. Mossad ona ayda təxminən 300 dollar ödəyirdi və 1947-ci ildə nasist cinayətkarlarının axtarışı ilə məşğul olan Yəhudi Sənədləşdirmə Mərkəzini maliyyələşdirırdi.

Vizentalın adı Eyxmanın tutulmasında iştirak edənlərin İsraildə dərc edilmiş siyahısında görünsə də,^[26] onun bu işdəki rolu qeyri-müəyyən olaraq qalır. Onun iştirakı Mossad direktoru və Eyxmanın həbsinin rəhbəri İsser Harel də daxil olmaqla bir sıra mənbələr tərəfindən inkar edilir.^[27][28][29]

2009-cu ildə ingilis jurnalisti Qay Valtersin "Şərin ovlanması" (ing. Hunting Evil) kitabı nəşr olundu. O, əsərində Viezentalın hekayələrinin uydurma olduğunu iddia edir:…Onlar yalandır, onun hər üç xatirəsindəki faktlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir və sənədləşdirilmiş sübutlara uyğun gəlmir ki, bu da onun yazdıqlarının hamısını şübhə altına alır.

Britaniyalı jurnalist Daniel Finkelstein "The Jewish Chronicle" internet portalında dərc olunan məqalədə bildirib ki, Viener Library (Holokostla bağlı araşdırmalarla məşğul olan qurum) Valtersin gəldiyi qənaətləri dəstəkləyir. Kitabxananın direktoru Ben Barkov bu haqda açıqlamasında deyib:^[30][31][32] …Vizentalın şoumen və lovğa, hətta sadəcə yalançı olduğunu qəbul etsək, onun xidmətlərini də tanıya bilərik.

Simon Vizentalı savadsızlıqda, maliyyə fırıldaqlarında, özünü reklam etməkdə və böhtanda ittiham edən revizionist və Holokostu inkar edən Mark Veber onu xüsusilə sərt tənqid edir. Bununla belə, akademiyada Veberin rəhbərlik etdiyi Tarixin Təftişi İnstitutu antisemit təşkilat hesab edilir və alimlər tərəfindən ciddi qəbul edilmir.^[33]. Однако в академической среде ru:Институт пересмотра истории, которым Вебер руководит, считается антисемитской организацией и не воспринимается серьёзно учёными^{[34][35][36][37]}

İndiyə qədər Simon Vizentalın əsl motivləri ilə bağlı mübahisələr səngiməməkdədir.^[38]

• "Ağ Aslan" ordeninin Cəngavəri (Çexiya, 1999)
• "Britaniya imperiyası" ordeni Cəngavəri
• Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresinin "Qızıl Medalı"
• "İtaliya qarşısında xidmətlərə görə" ordeni
• "Fəxri legion" ordeni
• Prezident Azadlıq medalı
• "Avstriya Respublikası qarşısında xidmətlərinə görə" fəxri nişanı (2005)

• Photo Gallery: The Legacy of Simon Wiesenthal by Der Spiegel
• New York Times obituary
• BBC News obituary
• Simon Vizental — IMDb səhifəsi
• Murderers Among Us: The Simon Wiesenthal Story — Internet Movie Database saytında.

• Vienna Wiesenthal Institute for Holocaust Studies (VWI)