Вәҡийәр
Вәҡийәр (рус. Вакиярово) — Башҡортостандың Ҡыйғы районындағы ауыл. Йыланлы ауыл Советы составына инә. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 445 кеше[2].Почта индексы — 452502, ОКАТО коды — 80236820002.
| Ауыл | |
| Вакиярово башҡ. Вәҡийәр | |
| Ил | |
|---|---|
| Федерация субъекты | |
| Муниципаль район | |
| Ауыл биләмәһе | |
| Координаталар | |
| Халҡы | |
| Сәғәт бүлкәте | |
| Почта индексы | 452502 |
| Һанлы танытмалар | |
| Автомобиль коды | 02, 102 |
| ОКАТО коды | |
| ОКТМО коды | |
.svg)
Географик урыны
- Район үҙәгенә тиклем (Үрге Ҡыйғы): 21 км
- Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Йыланлы): 5 км
- Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 35 км
Вәҡийәр ауылы Әй йылғаһы ҡушылдығы Вәҡийәр йылғаһы буйында, район үҙәге Үрге Ҡыйғы ауылынан көньяҡҡа табан 21 километр һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 35 километр алыҫлыҡта урынлашҡан[3].
Тарихы
Вәҡийәр ауылына XVIII быуатта, 1752 (1761) йылда, керҙәшлек килешеүе буйынса, Себер даруғаһы Тырнаҡлы улусы башҡорттарының Вәҡийәр йылғаһы буйындағы аҫаба ерҙәрен ҡуртымға алған мишәрҙәр нигеҙ һалған. Шулай уҡ Ғүмәр атамаһы менән дә билдәле булған.
Вәҡийәр ауылы составында бөтәһе 7 ауыл булған 3-сө мишәр кантонының 16-сы йортона ҡараған.
1795 йылда 8 йортта 54 кеше, 1816 йылда — 9 йортта 70, 1834 йылда 23 йортта — 119 кеше йәшәгән.
Мишәрҙәр игенселек менән шөғөлләнгән: 1842 йылда 119 кешегә 35 сирек ужым һәм 94 сирек яҙғы ашлыҡ сәселгән. «Бесәнлектең күпселек өлөшө һөрөлгән, шулай уҡ ҡоро үҙәнле бесәнлек бар, урман ҡырҡылған. Һөрөнтө ер Ерекшишмә ағып ятҡан убалы урында. Күптән һөрөлгән». Өс баҫыулы сәсеү әйләнеше билдәле. 1895 йылда ауылда өсөшәр ашлыҡ һуҡҡыс һәм елгәргес булған. Баҡсасылыҡ һәм малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. «Ябай, урындағы тоҡомло мал. Вәкийәр йылғаһына табан битләү буйлап ауыл яны мал утлауы урынлашҡан. Вәкийәр йылғаһында малдар эсерелә. Бесәнлек — урман араһында, тигеҙлек буйлап. Ихтыяжға ҡарап үлән йәй буйына сабыла. Бесән ҡуртымға алынған болондарҙа әҙерләнә. Урман менән рәүиз йәне һаны буйынса бүлешеп файҙаланалар, ағасты һайлап ҡырҡалар. Өйҙәрҙе утын һәм һалам менән йылыталар». Ауылда тимерлек һәм Ҡыйғы йылғаһы буйында тирмән бар[4].
Биләмә берәмектәренә инеүе
| Теркәү йылы | Улус, ауыл советы | Өйәҙ, кантон, район | Губерна, Республика | Дәүләт |
|---|---|---|---|---|
| 1757 | Дыуан улусы | Троицк өйәҙе | Ырымбур губернаһы | Рәсәй Империяһы |
| 1816 | 16-сы йорт | 3-сө Мишәр кантоны | Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1834 | 16-сы йорт | 3-сө Мишәр кантоны | Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1847 | 16-сы йорт | 3-сө Мишәр кантоны | Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1859 | 16-сы йорт | 3-сө Мишәр кантоны | Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1895 | Үрге Ҡыйғы улусы | Златоуст өйәҙе | Өфө губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1920 | биләмәһе | Үрге Ҡыйғы өйәҙе | Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан) |  РСФСР |
| 1926 | Үрге Ҡыйғы улусы | Мәсәғүт кантоны | Автономлы Башҡорт ССР-ы |  СССР |
| 1935 | Йыланлы ауыл Советы | Ҡыйғы районы | Башҡорт АССР-ы | СССР |
| 1941 | Йыланлы ауыл Советы | Ҡыйғы районы | Башҡорт АССР-ы | СССР |
| 1990 | Йыланлы ауыл Советы | Ҡыйғы районы | Башҡортостан Республикаһы |  Рәсәй Федерацияһы |
Вәҡийәр ауылының XIX быуат уртаһынан артабанғы үҫеше
Вәҡийәр ауылында 1859 йылда 26 йортта — 217, 1865 йылда 36 йортта — 252 кеше йәшәгән. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөләнгәндәр. Вәҡийәр ауылында мәсет, һыу тирмәне булған[5].
Ауылдың XX быуатта һәм хәҙерге көндә үҫеше
1906 йылда мәсет, бакалея кибете теркәлгән.
1920 йылда Вәҡийәр ауылында 111 йортта — 563 мишәр йәшәгән[6].
Вәҡийәр ауылында урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар[7].
Халыҡ һаны
Вәҡийәрҙә татарҙар йәшәй (2002).
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар) | |||||
| 1920 йыл 26 август | 563 | ||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | 418 | ||||
| 1959 йыл 15 ғинуар | 394 | ||||
| 1970 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1979 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1989 йыл 12 ғинуар | 447 | ||||
| 2002 йыл 9 октябрь | 500 | ||||
| 2010 йыл 14 октябрь | 445 | 209 | 236 | 47,0 | 53,0 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатматөрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
- 1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
- 1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
- 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
- Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
- 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
- Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
- 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
- Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
- 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
- Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
- 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
- Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
- 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
- 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
- 1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
Билдәле кешеләре
Урамдары
Тирә-яҡ мөхит
- Ер-һыу атамалары
Тауҙар:
Урмандар:
Йылғалар:
- Ҡыйғы, Вәҡийәр
Шишмәләр:
Ялан-бесәнлектәр:
Таусыҡтар, түбәләр:
Тәбиғәт һәйкәлдәре:
Шулай уҡ ҡарағыҙ
Әҙәбиәт
- Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, с.
- Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991
Һылтанмалар
- Вәҡийәр // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 543. — ISBN 978-5-295-04683-4. 543 б.
- Вакиярово. Фото
Иҫкәрмәләр
 | Портал «Башҡортостан ауылдары» |
|---|---|
 | Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) Викикитапханала |
 | Проект «Башҡортостан ауылдары» |