Йондоҙҙар
Йондоҙҙар — үҙҙәрендә барған термоядро реакциялары энергияһы иҫәбенә яҡтыртыусы күк есемдәре. Газ-туҙан болоттарынан (башлыса водородтан һәм гелийҙан) гравитация ҡыҫыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа киләләр[1].Ергә иң яҡын йондоҙ — Ҡояш, башҡа йондоҙҙар төнгө күктә үҙ-ара урынлашыуын һаҡлаған төрлө сағыулыҡтағы нөктәләр кеүек күренә. Йондоҙҙар структураһы һәм химик составы менән айырыла, ә радиусы, массаһы һәм яҡтылығы кеүек параметрҙар буйынса йондоҙҙарҙы айырырға мөмкин. Йондоҙҙарҙы классификациялауҙың иң таралған схемаһы - спектраль кластар буйынса - уларҙың температураһына һәм яҡтылығына нигеҙләнгән классификация. Бынан тыш, йондоҙҙар араһында төрлө сәбәптәр арҡаһында үҙенең сағыу ялтырауын үҙгәрткән һәм үҙгәреүсән йондоҙҙар бар. Йондоҙҙар йыш ҡына гравитация-бәйләнеш системаларын барлыҡҡа килтерә: ике йәки бер нисә система, йондоҙҙар тупланмаһы һәм галактикаларға берләшә. Ваҡыт үтеү менән йондоҙҙарҙың характеристикаларын үҙгәртә, сөнки уларҙың эсендә термоядро синтезы үтә, уның һөҙөмтәһендә химик составы һәм ауырлығы үҙгәрә - был күренеш йондоҙҙар эволюцияһы тип атала, һәм йондоҙҙҙҙоң тәүге ауырлығына ҡарап ул төрлөсә үтеүе мөмкин.
| Йондоҙҙар | |
 | |
| Урын | Ғаләм |
|---|---|
| Юғарыраҡ дәрәжә | ҡара упҡын |
| Түбәнерәк дәрәжә | Планета |
| Ҡайҙа өйрәнелә | астрономия |
 | |
| Модель элементы | UY Щита[d], Пистолет[d] һәм звезда-гигант[d] |
| Һаны | билдәһеҙ |
 Йондоҙҙар Викимилектә | |
Йондоҙҙар яҡтыртылышы, ауырлығы, температураһы, химик составы, спектры буйынса классификацияланалар. Шартлы рәүештә кәрлә (үлсәмдәре Ҡояш менән сағыштырмалы), гигант (радиусы Ҡояштыҡынан 10—100 тапҡыр ҙурыраҡ) һәм ифрат гигант йондоҙҙар айырыла. Гиганттарҙың яҡтыртылышы Ҡояштыҡынан 10—1000 тапҡырға, ифрат гиганттарҙыҡы — бер нисә мең һәм унан да күберәк тапҡырға артып китә.
Йондоҙло күк күренеше боронғо замандан кешеләрҙе йәлеп итә, йондоҙҙар йәки айырым яҡтыртҡыстар рәүешендә уға төрлө халыҡтарҙың мифтары һәм легендалары бәйле була, ул әле лә мәҙәниәттә сағылыш таба. Тәүге цивилизациялар заманынан уҡ астрономдар йондоҙло күк каталогтарын төҙөгән, ә XXI быуатта йөҙәрләгән миллион йондоҙ өсөн төрлө мәғлүмәт ингән бик күп заманса каталогтар бар
Билдәләмәһе һәм тасуирламалары
Йондоҙҙоң дөйөм ҡабул ителгән билдәләмәһе юҡ. Күпселек билдәләмәләрҙә йондоҙҙар тип газдан йәки плазманан хасил үҙлегенән яҡтыртып торған ҙур дәүмәлле объекттар иҫәпләнә[2], эволюцияның ниндәйҙер стадияһында булһа ла уларҙың үҙәгендә ҡеүәте үҙ яҡтыртыусанлығы менән сағыштырып булырлыҡ термотөш синтезы барыуы шарт[3][4].
Күҙәтелгән характеристика
Бөтә йондоҙҙар ҙа тиерлек Ерҙә ябай күҙ менән ҡарағанда ла, ҙур телескоптарҙы файҙаланғанда ла нөктә объекттары булараҡ күҙәтелә. Күк йөҙөндә ҡоралһыҙ күҙ менән яҡшы шарттарҙа күрергә мөмкин булған 6000 самаһы йондоҙ бар, бер үк ваҡытта офоҡ өҫтөндә урынлашҡан 3000 йондоҙға тиклем күҙәтергә була.[5]Йоноҙҙарҙың үҙ-ара бер-береһенә ҡарата күсеүе бик яй үҙгәрә: Барнард йондоҙонда теркәлгән күсеү йылына яҡынса 10 градус а килә, ә башҡа йондоҙҙарҙың күбеһенең күсеүе йылына 0,05х5-тән артмай.[6] Йондоҙҙарҙың күсерелеүен аныҡ үлсәмдәрһеҙ күрергә мөмкин булһын өсөн, йондоҙло күк йөҙөн меңәр йылдар араһы менән сағыштырырға кәрәк. Шуның менән бәйле боронғо йондоҙҙарҙы йондоҙлоҡтарға берләштергәндәр, ә быуат башында Халыҡ-ара астрономик союз күкте 88 йондоҙға бүлеүҙе һәм уларҙың сиктәрен раҫлаған.[7][8][9]
Күренгән йондоҙ дәүмәле — йондоҙҙарҙан сыҡҡан яҡтылыҡ үлсәме. Был дәүмәл яҡтыртыу логарифмы менән һыҙыҡлы бәйләнгән, өҫтәүенә яҡтыртылыу ни тиклем күберәк, йондоҙ дәүмәле шул тиклем аҙыраҡ. Мәҫәлән, ҡояштың күренгән йондоҙ дәүмәле−26,72m тәшкил итә, ә төнгө күктең иң сағыу йондоҙо - күҙгә күренгән йондоҙ дәүмәле −1,46m Сириус. Шуға ҡарамаҫтан, Сириусҡа ҡарағанда сағыуыраҡ йондоҙҙар байтаҡ, ләкин улар алыҫтағыға ҡарағанда тоноҡораҡ булып күренә (9/10х).[10][11]
Йондоҙҙарға тиклем алыҫлыҡ төрлө ысулдар менән үлсәнә. Иң яҡын йондоҙҙарға тиклем аралыҡты йыллыҡ параллакс ысулы менән үлсәйҙәр. Мәҫәлән, ҡояшан һуң Ергә иң яҡын йондоҙ - Проксим Центавр, уның параллакс яҡынса 0,76х тәшкил итә тимәк, ул 4,2 яҡтылыҡ йылы алыҫлығына нашҡан.[12] Әммә уның йондоҙ дәүмәле 11,09 % тәшкил итә, һәм ул ҡоралландырылмаған күҙ менән күренмәй. Алыҫ йондоҙҙарға тиклем араны билдәләү өсөн башҡа ысулдар, мәҫәлән, фотометрик ысул ҡулланыла: әгәр йондоҙҙоң абсолют яҡтылығы ниндәй икән, уны яҡтыртылыш менән сағыштырып, йондоҙға тиклем араны билдәләргә мөмкин. Аралыҡтарҙы, шул иҫәптән йондоҙҙарға тиклемге алыҫлыҡты билдәләү ысулдары йыйылмаһы астрономияла арауыҡ шкалаһын тип атала.[13]
Йондоҙҙарҙы нурландырыу спектрҙары айырыла, ләкин йышыраҡ улар йотоу линиялары булған өҙлөкһөҙ спектрҙарҙан ғибәрәт. Шулай уҡ ҡайһы бер осраҡтарҙа өҙлөкһөҙ спектр фонында эмиссия линиялары күҙәтелә.[14] Йондоҙҙар спектрын тасуирлау өсөн йыш ҡына Планка законы буйынса электромагнит тулҡындарын бүлеп сығарған бөтөнләй ҡара есем төшөнсәһе ҡулланыла, әммә бөтә йондоҙҙарҙың да спектрҙары планковскийға оҡшамаған. Йондоҙ кеүек, бер үк радиустағы һәм яҡтылыҡтағы бөтөнләй ҡара есем температураһы йондоҙҙоң һөҙөмтәле температураһы тип атала һәм, ҡағиҙә булараҡ, йондоҙ өҫтөндәге температура аҫтында тап ул күҙ уңында тотола. Йондоҙҙарҙың һөҙөмтәле температураһы ғәҙәттә 2-3 меңдән 50 мең кельвинға тиң.[7][15][16]
Йондоҙҙарҙың төҙөлөшө
Күҙәтеүҙәрҙән күренеүенсә, йондоҙҙар, ҡағиҙә булараҡ, стационар, йәғни улар гидростатик һәм термодинамик тигеҙлек һаҡлай. Был үҙгәреүсән йондоҙҙар өсөн дә дөрөҫ, сөнки йыш ҡына уларҙың үҙгәреүсәнлеге тигеҙһеҙлек нөктәһенә ҡарата параметрҙары тирбәлеүҙәр арҡаһында барлыҡҡа килә. Бынан тыш, нурҙарҙың күсерелеүе өсөн энергия һаҡлау законы үтәлергә тейеш, сөнки энергия йондоҙҙарҙың үҙәк өлөшөндә барлыҡҡа килә һәм уның өҫкө өлөшөнә күсерелә[2][17][18].
Йондоҙҙарҙың атмосфералары
Йондоҙҙар атмосфераһы — туранан-тура күҙәтелегән нурланыш барлыҡҡа килгән өлкә[19].
- Фотосфера — атмосфераның иң түбән, үтәҙек булмаған өлөшө. Унда өҙлөкһөҙ нурланыш спектры формалаша, ә ул үҙе күҙәткән мәлдә оптик диапазонда йондоҙҙарҙың өҫтө булып күренә. Уның арҡаһында йондоҙҙарҙың сите үҙәгенә ҡарағанда ҡараңғыраҡ булып күренә: мәҫәлән, Ҡояштың күренгән диапазонында ситтәре уртаһынан 40 %-ҡа тоноғораҡ тойола[20]. Ҡояш фотосфераһының температураһы 6500 K тәшкил итә, ә тығыҙлығы — 5·10−4 кг/м3[19][21].
- Хромосфера — йондоҙ атмосфераһының фотосфераларға ҡарағанда юғарыраҡ температуралы булыуы менән айырылып торған ҡатламы. Ул спектрҙа эмиссия һыҙаттары барлыҡҡа килтерә. Ҡояш хромосфераһы температураһы 10 000 K тәшкил итә, мәгәр уның сағыулығы фотосферанан 100 тапҡырға кәмерәк. Был ҡатлам ҡайнар ҡояштарҙа юҡ[19][22].
- Таж — йондоҙ атмосфераһының бик юғары температуралы тышҡы ҡатламы, әммә тығыҙлығы һәм сағыулығы бик түбән. Был өлкәлә башлыса рентген диапазонында нурланыу күҙәтелә, һәм был ҡатламда уның ҡеүәте йондоҙҙарҙың дөйөм яҡтыртыуынан ·10−3 кимәленән артмай; Ҡояш өсөн ул ·10−6 Ҡалып:Lo тәшкил итә. Оптик диапазонда түбән яҡтыртылышлы булыуы арҡаһында таж тик Ҡояшта ғына һәм уның тулы тотолоуы ваҡытында ғына күҙәтелә. Ҡояш тажы температураһы 1,5 миллион кельвин тәшкил итә, әммә ҡайһы бер йондоҙҙарҙа 10 миллион кельвинға етеүе ихтимал[19][23].
Йондоҙҙарҙың күбеһендә йондоҙ еле булыуы күҙәтелә — был матдәләрҙең атмосферанан космосҡа стационар күсеше менән бәйле. Бик ҙур йондоҙҙарҙа ел айырыуса ныҡ һиҙелә; бәләкәй күләмле йондоҙҙарҙа ул массаның ҙур булмаған өлөшөн алып китә, әммә ваҡыт уҙыу менән уларҙы үҙәк тирәләй әйләнеүен кәметә. Йондоҙ елдәре булыу йондоҙ атмосфераһының тотороҡло булмауын аңлата[24].
Класлаштырыу
1863 йылда итальян астрономы һәм священник Анджело Секки йондоҙҙарҙы классификацияларға тырыша. Ул күргән йондоҙҙар төҫтәре һәм уларҙың спектрҙарында йотоу һыҙыҡтары араһындағы көслө корреляцияны күреп, ошо нигеҙҙә йондоҙҙарҙы дүрт спектр класына бүлә, һуңыраҡ уларға бишенсе өҫтәлә. Артабан, Генри Дрейперҙың каталогын төҙөгәндә, Гарвард обсерваторияһы астрономдары уларҙа водород линияларының көсһөҙләнеү тәртибендә латин хәрефтәре менән аталған спектрҙарҙы айырып күрһәтте. Был система йондоҙҙарҙы классификациялау системаһына үҙгәрештәр менән бөгөн дә ҡулланыла.[25][26][27]
Йондоҙҙарҙы барған термоядро реакцияларының төрө һәм урынлашыуы буйынса классификациялау тәбиғи булыр ине, был үҙ сиратында, уларҙың эволюция стадияһына бәйле. Әммә, тейешле теория булмаһа, йондоҙҙоң төҫө һәм яҡтылығы ғына билдәле, уның буйынса йондоҙҙа ниндәй реакциялар барғанын билдәләп булмай, шуға күрә спектраль классификация дөйөм ҡабул ителгән классификацияға әйләнде.[28]
| Класс | Температура (K)[31][32][33] | Төҫ | Спектр үҙенсәлектәре |
|---|---|---|---|
| O | > 30 000 | Зәңгәр | Күп тапҡыр ионлаштырылған атом-төш һыҙаттары бар, миҫалға, He II[34], C III, N III, O III, Si V. He I һыҙаттары бар, H I һыҙаттары көсһөҙ. |
| B | 10 000—30 000 | Аҡһыл-зәңгәр | He I һыҙаттары интенсивлығы максималь, Ca II һыҙаттары барлыҡҡа килә, O II, Si II, Mg II һыҙаттары күренә. He II һыҙаттары юҡ. |
| A | 7400—10 000 | Аҡ | H I һыҙаттары интенсивлығы максималь, Ca II көсәйә, нейтраль металдар һыҙаттары килеп сыға. He I һыҙаттары юҡҡа сыға. |
| F | 6000—7400 | Аҡһыл-һары | Ca II һәм башҡа металдар һыҙаттары, миҫалға, Fe I, Fe II, Cr II, Ti II, көсәйә, H I һыҙаттары кәмей. |
| G | 5000—6000 | Һары | Ca II һыҙаттарының интенсивлығы максималь, H I һыҙаттары кәмей. |
| K | 3800—5000 | Ҡыҙғылт-һары | Башлыса металл һыҙаттары күҙәтелә, атап әйткәндә, Ca I, TiO йотолоуы юлаҡтары барлыҡҡа килә, H I һыҙаттары күп түгел. |
| M | 2500—3800 | Ҡыҙыл | Бик күп металл һәм молекулярных берләшмәләр, бигерәк TiO булыуы күҙәтелә. |
| C | 2500—3800 | Ҡыҙыл | Ундайҙарға K һәм M класлы йондоҙҙарҙың спектрҙары оҡшаған, әммә TiO юлаҡтары урынына углерод берләшмәләре менән йотолоуы күҙәтелә. |
| S | 2500—3800 | Ҡыҙыл | Спектрҙары M класлы йондоҙҙарҙың спектрҙарына оҡшаған, әммә TiO юлаҡтары урынына ZrO юлаҡтары һәм бүтән молекуляр йотолоу юлаҡтары килеп сыға. |
| L | 1300—2500 | Ҡуйы ҡыҙыл | Һелтеле металдар һыҙаттары, бигерәк тә Na I һәм K I асыҡ күренә, TiO юлаҡтары юҡҡа сыға. |
| T | 600—1300 | Ҡуйы ҡыҙыл | CH4 һәм H2O юлаҡтары бар. |
| Y | < 600 | Ҡуйы ҡыҙыл | NH3 һыҙаттары килеп сыға. |
Ҡайһы саҡ Вольф — Райе йондоҙҙары өсөн W класы, планетар томанлыҡтар өсөн -P һәм яңы йондоҙҙар өсөн Q кластары ҡулланыла[35].
Йондоҙҙарҙы өйрәнеү тарихы
Боронғо донъяла күҙаллауҙар
Боронғо замандан кешеләр күккә иғтибар иткән һәм унда йондоҙҙарҙың төрлө төркөмдәрен айыра белгән. Ласко мәмерйәһендә табылған боронғо Плеяда йондоҙҙар йыйылмаһы һүрәте беҙҙең эраға тиклем XVIII—XV мең йыллыҡта төшөрөлгән тип һанала[36].Беҙҙең көндәргә тиклем шумер йондоҙ каталогтарына ингән йондоҙлоҡтар килеп еткән. Ә Птолемей тарафынан б.э. II быуатында тасуирланған 48 йондоҙлоҡтан 47-һе Халыҡ-ара астрономик союз тарафынан раҫланған 88 йондоҙлоҡ исемлегенә индерелгән[37][38]. Ҡайһы бер сағыу йондоҙҙарға төрлө мәҙәниәттәрҙә таралған исемдәр бирелгән -ғәрәп исемдәре иң күп таралыу алған[39].
Йондоҙло күк ғәмәли маҡсаттарҙа ла файҙаланыла. Боронғо Мысырҙа йыл башы Сириустың беренсе гелиакик күренеү көнөнән иҫәпләнгән[40]. Б.э.т. өсөнсө мең йыллыҡтан б.э.т. тиклем йәшәгән Миной цивилизацияһы диңгеҙселәре йондоҙҙарҙы навигация өсөн файҙалана белгән[41].
Ғәҙәттә йондоҙҙарҙы күҙәтеү донъяның төрлө мөйөштәрендәге цивилизациялар өсөн мөһим булған. Улар дини йолаларҙа, астрономик навигация һәм ориентир билдәләү өсөн ҡулланылған. Күп кенә боронғо астрономдар йондоҙҙар күк көмбәҙенә мәңгелеккә береккән һәм үҙгәрмәйәсәк тип уйлаған. Астрономдар йондоҙҙарҙы йондоҙлоҡтарға туплаған һәм улар нигеҙендә Ҡояш һәм планеталар хәрәкәтен күҙәтергә тейеш булған[42]. Ҡояштың тирәһендәге йондоҙҙар һәм офоҡҡа ҡарата хәрәкәте ауыл хужалығын көйләргә мөмкинлек биргән календарҙар төҙөү өсөн ҡулланылған[43]. Хәҙерге ваҡытта һәр илдә тиерлек ҡулланылған милади календарь Ерҙең иң яҡын йондоҙ — Ҡояш тирәләй әйләнгән ваҡытына нигеҙләнгән ҡояш календарҙарының береһе.
Теүәл ваҡыты күрһәтелгән иң боронғо йондоҙ картаһы боронғо Мысырҙа беҙҙең эраға тиклем 1534 йылда төҙөлгән[44]. Месопотамияла, беҙҙең эраға тиклем 2-се мең йыллыҡ аҙағында, Кассит осоронда (б. э. т. яҡынса 1531—1155 йылдар) беҙгә билдәле булған иң боронғо йондоҙҙар каталогы төҙөлгән[45].
Тәүге тапҡыр грек астрономияһындағы йондоҙҙар каталогын б.э.т. яҡынса 300-се йылда Тимохарис ярҙамы менән Аристилл төҙөй[46]. Гиппарх (б.э.т. 2-се быуат) төҙөгән йондоҙ каталогына 1020 йондоҙ ингән һәм Птолемей йондоҙ каталогын төҙөгәндә ҡулланылған[47].
«Аҡбуҙат» йондоҙо
2021 йылдың 21 мартында Пегас йондоҙлоғондағы бер йондоҙға башҡорт халыҡ эпосында төп герой булараҡ билдәле «Аҡбуҙат» исеме бирелә.Ул ҙурлығы буйынса йондоҙлоҡта 15-се урында торған күк есеме. Йондоҙға исем Рәсәйҙең Милли киң мәғлүмәт саралары ассоциацияһы тарафынан иң яҡшы этник баҫмалар иҫәбенә индергән «Аҡбуҙат» журналының 30 йыллығы айҡанлы бирелә һәм сертификат журнал редакцияһына тапшырыла.
«Аҡбуҙат» журналы мәктәпкәсә һәм кесе мәктәп йәшендәге балалар өсөн айлыҡ әҙәби-нәфис баҫма[48].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
Иҫкәрмәләр
Һылтанмалар
 | Портал «Астрономия» |
|---|---|
 | звезда Викиһүҙлектә |
 | Звезда Викиөҙөмтәлә |
 | Звёзды Викикитапханала |
 | Йондоҙҙар Викимилектә |
 | Йондоҙҙар Викияңылыҡтарҙа |
- Kaler, James. Portraits of Stars and their Constellations. University of Illinois. Дата обращения: 20 август 2010.
- Prialnick, Dina; Wood, Kenneth; Bjorkman, Jon; Whitney, Barbara; Wolff, Michael; Gray, David; Mihalas, Dimitri. Stars: Stellar Atmospheres, Structure, & Evolution. University of St. Andrews (2001). Дата обращения: 20 август 2010.