Мцхета-Мтианети

Мцхета-Мтианети
	Мцхета-Мтианети
	груз. მცხეთა-მთიანეთის მხარე
Нигеҙләү датаһы	1995
Рәсми атамаһы	მცხეთა-მთიანეთის მხარე
Рәсми тел	Грузин теле
Дәүләт	Грузия
Административ үҙәк	Мцхета
Административ-территориаль берәмек	Грузия
Сәғәт бүлкәте	UTC+4:00[d]
Геомәғлүмәттәр	Data:Georgia/Mtskheta-Mtianeti.map
Хөкүмәт башлығы вазифаһы	губернатор[d]
Халыҡ һаны	94 573 кеше (2014)
Административ рәүештә бүленә	Душетский муниципалитет[d], Тианетский муниципалитет[d], Мцхетский муниципалитет[d] һәм Казбегский муниципалитет[d]
Ҡулланылған тел	Осетин теле һәм Грузин теле
Майҙан	6785 км²
Рәсми сайт	mtskheta-mtianeti.gov.ge
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Мцхета-Мтианети[d]
	Мцхета-Мтианети Викимилектә

Мцхета-Мтианети^[1]^[2] (ҡайһы берҙә Мцхета-Мтианетия; груз. მცხეთა-მთიანეთი mcxeta-mtianeti; груз. მცხეთა-მთიანეთის მხარე mcxeta-mtianetis mxare) — Грузия үҙәгендәге хәҙерге административ край. Баш ҡалаһы һәм ҙур ҡала — Мцхета.

Грузияның бер нисә тарихи өлкәһенең: Эрцо-Тианети, Мтиулети, Хеви, Хевсуретияла, һәм Эске Картлиҙың Пшавия көнсығыш өлөшө территорияһын биләй. Край территорияһының бер өлөшөн өлөшләтә танылған Көньяҡ Осетия Республикаһы контролдә тота.

Географияһы

Край Төп Кавказ һырты ярҙамында географик яҡтан ике өлөшкә, төньяҡҡа һәм көньяҡҡа, бүленгән. Улар Тәре артылышы Крестовый перевал менән тоташҡан. Кавказ һыртының төньяҡ битләүендә Казбег муниципалитетының ҙур өлөшө һәм Душет муниципалитетының ҙур булмаған өлөшө урынлашҡан.

Тарихы

1801 йылда Рәсәйгә ҡушылған осорҙа Мцхета-Мтианети территорияһы Картли-Кахетин батшалығысоставына ингән булған.

1840 йылда был биләмә Грузин-Имеретия губернаһы составына, ә 1846 йылда был губерна тарҡалғандан һуң, Кутаиси губернаһы составына ингән. Шул саҡта край территорияһына Гори, Гори һәм Тифлис өйәҙҙәренең Тушин-пшав-хевсур өлөшөнә тап килгән. Һуңыраҡ өйәҙҙәр сиге үҙгәргән.

Административ бүленеше

Мцхета-Мтианетиға 4 муниципалитет (2006 йылға тиклем — райондар) инә^[3]. 2016 йылдан 2018 йылға тиклем Мцхета ҡалаһы муниципалитетҡа тиңләштерелә (крайға буйһонған ҡала була).

Грузия муниципалитеттары	майҙан, км²	халыҡ йәниҫәп 2002^[4], кеше	халыҡ йәниҫәп 2014^[5], кеше	халыҡ баһа 2018^[6], кеше	үҙәк
Душет муниципалитеты	2982	33 636	25 659	26 128	Душети ҡалаһы
Казбег муниципалитеты	1082	5261	3795	3818	Степанцминда ҡала тибындағы ҡасабаһы
Мцхет муниципалитеты^[7]	806	64 829	55 651	53 944	Мцхета ҡалаһы
Тианет муниципалитеты	906	14 014	9468	10 007	Тианети ҡала тибындағы ҡасабаһы
барлығы^[8]	5776	117 740	94 573	93 897	Мцхета ҡалаһы

Ахалгор муниципалитеты — Көньяҡ Осетияның Лениногор районына тап килә һәм Ахалгори биҫтәләрен индереп, өлөшләтә танылған дәүләт көстәре тарафынан тулыһынса контролдә тотола.

Ҡалалары: Мцхета (7940 кеше, 2014 йыл йәниҫәбе), Душети (кеше 6167 кеше).

Ҡала тибындағы ҡасабалар: Тианети (2479 кеше, 2014 йыл йәниҫәбе), Жинвали (1828 кеше), Степанцминда (1326 кеше), Пасанаури (1148 кеше), Сиони (371 кеше).

Крайҙың милли составы
(2014 йылғы йәниҫәп)^[9]^[10]

	кеше	%
барлығы	94 573	100,00 %
Грузиндар	89 343	94,47 %
Әзербайжандар	2316	2,45 %
Осетиндар	1327	1,40 %
Ассирийлылар	709	0,75 %
Әрмәндәр	291	0,31 %
Рустар	252	0,27 %
Украиндар	80	0,08 %
Езидтар	61	0,06 %
Гректар	55	0,06 %
башҡалар	139	0,15 %

Халҡы

2018 йылдың 1 ғинуарына ҡарата край халҡы һаны халыҡ һаны 93 897 кеше тәшкил иткән^[11], 2014 йылдың 1 ғинуарына — 108 800 кеше (Ахалгор районын (Көньяҡ Осетияның Ленингорский районы) иҫәпкә алмағанда.

2014 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса, край халҡы һаны 94 573 кеше^[12] булған.

2002 йылдың халыҡ иҫәбенә ярашлы, крайҙың грузин яғы контролдә тотҡан , шул иҫәптән Ахалгор районы (Көньяҡ Осетияның Ленингор районы) халыҡ һаны 125 443 (илдең 2,9 % халҡы) кеше; унан башҡа — 117 740 кеше тәшкил итә. 2008 йылдың 1 ғинуары күрһәткесе буйынса — 118,1 мең кеше^[13] (Ахалгор районынан (Көньяҡ Осетияның Ленингор районы) башҡа) — 97,6 мең кеше булған^[14]^[15]) тәшкил итә. 2009 йылдың 1 ғинуарына Ахалгор районынан (Көньяҡ Осетияның Ленингор районы) башҡа— 97,6 мең кеше^[16]

Мцхета-Мтианетиҙа халыҡтың күпселеген бер нисә этнографик төркөмдән торған грузиндар тәшкил иткән. Крайҙың көньяғында картлиҙар, көньяҡ-көнсығышта — кахетиндар, урта өлөшөндә пшавтар, таулы райондарҙа — мохевлылар һәм хевсурҙар йәшәй.

Казбег районының көнбайыш өлөшө— Терек йылғаһы башындағы Трусовский тарлауығы төп халҡын осетиндар тәшкил итә. Казбег районында барлығы 89 йәки 1,7 % осетин.

Тбилиси менән йәнәшә Мцхет районында (1464 кеше йәки 2,3 %) ҙур осетин диаспораһы йәшәй.

2008 йылдың авгусына тиклем Ахалгор районы халҡының күпселек (2008 йылдың авгусына тиклем Грузия контроле аҫтында) өлөшөн грузиндар (картлийлылар - 84,6 % йәки 6520 кеше), аҙсылығын — осетиндар (14,4 % йәки 1110 кеше) тәшкил итә.

Мцхета-Мтианети крайы һәм уның райондарының милли составы (2002)^[4]

Край, район^[17]	барлығы	грузиндар	%	осетиндар	%	әзербайжандар	%	грузин ассирийлылары	%	рустар	%	әрмәндәр	%	гректар	%	украиндар	%	езидтар	%	башҡалар	%
край, барлығы	125 443	116 467	92,84 %	3977	3,17 %	2248	1,79 %	950	0,76 %	757	0,60 %	532	0,42 %	163	0,13 %	143	0,11 %	96	0,08 %	110	0,09 %
Ахалгор районы (2008 йылға тиклем)^[18]	7703	6520	84,64 %	1110	14,41 %	2	0,03 %	0	0,00 %	20	0,26 %	37	0,48 %	2	0,03 %	1	0,01 %	1	0,01 %	10	0,12 %
край Ахалгорҙан тыш^[19]	117 740	109 947	93,38 %	2867	2,44 %	2246	1,91 %	950	0,81 %	737	0,63 %	495	0,42 %	161	0,14 %	142	0,12 %	95	0,08 %	100	0,08 %
Душет районы	33 636	32 229	95,82 %	1167	3,47 %	5	0,01 %	0	0,00 %	103	0,31 %	43	0,13 %	19	0,06 %	18	0,05 %	0	0,00 %	52	0,15 %
Тианет районы	14 014	13 777	98,31 %	147	1,05 %	4	0,03 %	0	0,00 %	37	0,26 %	20	0,14 %	13	0,09 %	6	0,04 %	1	0,01 %	9	0,06 %
Мцхет районы	64 829	58 808	90,71 %	1464	2,26 %	2236	3,45 %	950	1,47 %	583	0,90 %	427	0,66 %	129	0,20 %	113	0,17 %	94	0,14 %	24	0,04 %
Казбег районы	5261	5142	97,74 %	89	1,69 %	1	0,02 %	0	0,00 %	14	0,27 %	5	0,10 %	0	0,00 %	5	0,10 %	0	0,00 %	5	0,08 %