Мәсетле районы

Мәсетле районы
рус. *Мечетлинский район*
Герб;	Флаг (аңлатма);
Ил	Рәсәй Федерацияһы
Статус	муниципаль район
Урынлашҡан урыны	Башҡортостан Республикаһы
Берләштерә	12 ауыл Советы
Административ үҙәк	Оло Ыҡтамаҡ
Барлыҡҡа килеүе	1930 йылдың 20 авгусында
Муниципаль район башлығы	Әсәҙуллин Әнис Ҡасим улы
Муниципаль район Советы рәйесе	Латыпов Юрис Хәйҙәр улы
Халҡы (2010)	25 032
Тығыҙлығы	16,07 кеше/км²
Милли состав	Башҡорттар, Рустар, Татарҙар
Майҙаны	1 557 км² (50 урын)
Ваҡыт бүлкәте	MSK+2 (UTC+6)
Автомобиль номерҙары коды	02, 102
Рәсми сайты
ОКАТО коды	80242000000

Мәсетле районы Башҡортостандың төньяҡ-көнсығышында, Әй йылғаһының түбәнге ағымында урынлашҡан. Төньяҡтан Свердловск өлкәһенең Красноуфимск һәм Әртә ҡала округтары, көнсығыштан Башҡортостандың Балаҡатай, көньяҡтан Ҡыйғы, көнбайыштан Дыуан райондары менән сиктәш.

Ҡыҫҡаса мәғлүмәт

Район Әй буйы убалы тигеҙлегенең бер өлөшен биләй. Климаты уртаса йылы, етерлек дымлы. Район аша Әй, уның ҡушылдыҡтары Оло Ыйыҡ, Ыйыҡ, Ләмәҙ, Аҡа йылғалары аға. Ере ҡара-һоро урман һәм көлһыуланған ҡара тупраҡлы. Урмандар имән, ҡарағай, ҡайын ағастарынан тора һәм райондың 1/5 өлөшен тәшкил итә. Газ (Оло Ыҡтамаҡ), ҡомло балсыҡ (Ҡыҙылбай, Кесе Ыҡтамаҡ), балсыҡҡа ҡушыла торған ҡом (Ҡыҙылбай), төҙөлөш ташы (Оло Ыҡтамаҡ), төҙөлөш ҡомо (Салйоғот), эзбизташ (Яңы Мөслим), агрономик руда (Әжекәй, Буртаковка, Оло Ыҡтамаҡ) һәм эзбизташ туфы (Мәләкәҫ) ятҡылыҡтары бар.

Район аша Мәсәғүт — Әчет, Оло Ыҡтамаҡ — Яңы Балаҡатай, Оло Ыҡтамаҡ — Үрге Ҡыйғы автомобиль юлдары үтә.

Төп етештереү тармағы булған ауыл хужалығы малсылыҡ-игенселек йүнәлешендә махсуслашҡан. Шәхси хужалыҡтар картуф үҫтереү, ҡымыҙ етештереү, умартасылыҡ менән дә шөғөлләнәләр. Ауыл хужалығы ерҙәре 106,7 мең га, шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр — 83,7 мең, көтөүлектәр — 19,2 мең, сабынлыҡтар — 3,8 мең гектар майҙанды биләй.

Районда йыл әйләнәһенә эшләүсе республика балалар шифаханаһы, «Ҡарағай» шифаханаһы урынлашҡан.

40 дөйөм белем биреү , шул иҫәптән 13 урта мәктәбе бар. Оло Ыҡтамаҡта музыка мәктәбе, 123 — се профессионал белем биреү училищеһы эшләп килә. 25 дөйөм китапхана, 42 мәҙәниәт клубы, үҙәк район һәм 3 участка дауаханаһы бар.

Башҡорт телендә һәм рус телендә «Мәсетле тормошо» — «Мечетлинская жизнь» гәзите сыға.

Район тарихы

1930 йылдың 20 авгусында Дыуан-Мәсетле исемендә ойошторолған. Ойоштороу документтарында райондың исеме ике төрлө осрай: ВЦИК РСФСР ҡарарында — «ДЫУАН — МӘСЕТЛЕ», ЦИК и СНК БАССР ҡарарында— «МӘСЕТЛЕ». 1932 йылда ВЦИК РСФСР ҡарары менән «МӘСЕТЛЕ» исеме беркетелә. XX быуаттың 30-сы йылдарында район етәкселеге тарафынан районға «ӘЙ» исемен биреү тураһында тәҡдим индерелә, әммә ләкин тормошҡа ашмай. 1963 йылдың 1 февраленән Балаҡатай һәм Мәсетле райондары берләштерелә. Яңы райондың исеме «БАЛАҠАТАЙ», район үҙәге Оло Ыҡтамаҡта була. 1965 йылдың 14 ғинуарынан Мәсетле районы яңынан тергеҙелә. Райондың сиктәре һәм биләмәһе шул ваҡыттан үҙгәрмәгән.

Тарихи ваҡиғалар

2014 йылда Мәсетле районының иҫтәлекле ваҡиғалары

Район үҙәге

1930—1932 йылдарҙа — Дыуан-Мәсетле
1932—1935 йылдарҙа — Ләмәҙтамаҡ
1935 йылдан — Оло Ыҡтамаҡ ауылы.

Район үҙәге Оло Ыҡтамаҡтан Өфө ҡалаһына 283 км. Яҡындағы тимер юл станциялары Красноуфим (Свердловск өлкәһе) — 76 км, Сулея (Силәбе өлкәһе) — 126 км алыҫлыҡта.

Биләмәһе, ауыл советтары һәм ауылдары

Район яңынан тергеҙелгәндә (14 ғинуар 1965 йыл) түбәндәге ауыл советтарынан торған: Әләгәҙ, Оло Аҡа, Оло Ыҡтамаҡ, Дыуан-Мәсетле, Ләмәҙтамаҡ, Кесе Ыҡтамаҡ, Мишәр, Ростов. Шул уҡ йылда Яңы Мөслим ауыл Советы тергеҙелә, яңы Йонос ауыл Советы төҙөлә. 1985 йылда Кесе Ыҡтамаҡ ауыл Советын бүлеп, Әжекәй ауыл Советы булдырыла. 1987 йылда Ҡорғат ауыл Советы тергеҙелә, ул Ростов ауыл Советынан бүленеп сыға. 1989 йылда Мишәр ауыл Советын бүлеп, Яңы Яуыш ауыл Советы төҙөлә. 1996 йылда Абдулла ауыл Советы тергеҙелә, ул Оло Аҡа ауыл Советынан бүленеп сыға. 2003 йылдың 14 ғинуарында (Рәсәй хөкүмәте ҡарары № 14) Мишәр ауыл Советың исеме Яңы Мишәр итеп үҙгәртелә. Башҡортостан Республикаһы ҡанунына ярашлы 2008 йылда Оло Ыҡтамаҡ, Әжекәй, Яңы Мөслим ауыл советтары берләштерелә. Берләштерелгән ауыл Советының исеме Оло Ыҡтамаҡ итеп ҡалдырыла. Үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылы. 2008 йылдан районда муниципаль ауыл берәмеге кимәлендәге 12 ауыл Советы бар.

Төрлө йылдарҙа район биләмәһе майҙаны, ауыл советтары һәм ауылдар һаны

Теркәү ваҡыты	Майҙаны (кв.км.)	Ауыл Советы/Ҡасаба Советы	Ауылдар
1 июнь 1940 йыл	1717	15/1	125
1 июнь 1952 йыл	1556	13/1	91
1 ғинуар 1961 йыл	1543	8	65
1 ғинуар 1969 йыл	1557	10	54
1 июль 1972 йыл	1557	10	52
1 сентябрь 1981 йыл	1557	10	51
1 ғинуар 1999 йыл	1557	14	50
18 ноябрь 2008 йыл	1557	12	49

Республиканың административ-территориаль ҡоролошо исемле мәғлүмәт йынтыҡтары буйынса төрлө йылдарҙа ауыл советтары

№п/п	Ауыл Советы исеме	1935	1940	1952	1961	1969	1972	1981	1999	2008
Текст	Текст	Текст	Текст	Текст	Текст	Текст	Текст	Текст	Текст	Текст
1	Әбдрәхим	+	+	+	-	-	-	-	-	-
2	Абдулла	+	+	+	-	-	-	-	+	+
3	Әжекәй	-	-	-	-	-	-	-	+	-
4	Әләгәҙ	-	-	-	+	+	+	+	+	+
5	Арый	+	+	-	-	-	-	-	-	-
6	Оло Ҡыҙылбай	+	+	+	-	-	-	-	-	-
7	Оло Аҡа	+	+	+	+	+	+	+	+	+
8	Оло Ыҡтамаҡ	+	+	+	+	+	+	+	+	+
9	Дыуан-Мәсетле	+	+	+	+	+	+	+	+	+
10	Ҡорғат	+	+	+	-	-	-	-	+	+
11	Ләмәҙ-Тамаҡ	+	+	+	+	+	+	+	+	+
12	Кесе Ыҡтамаҡ	+	+	+	+	+	+	+	+	+
13	Мелекәҫ	+	+	+	-	-	-	-	-	-
14	Мишәр	-	+	+	+	+	+	+	+	-
15	Яңы Мишәр	-	-	-	-	-	-	-	-	+
16	Яңы-Мищәгәр^[1]	+	-	-	-	-	-	-	-	-
17	Яңы Мөслим	+	+	+	-	+	+	+	+	-
18	Яңы Яуыш	-	-	-	-	-	-	-	+	+
19	Ростов	+	+	+	+	+	+	+	+	+
20	Иҫке Хәлил	+	+	-	-	-	-	-	-	-
21	Йонос	-	-	-	-	+	+	+	+	+
22	Яңыбай	+	-	-	-	-	-	-	-	-
23	Мәсәғүт ҡ/с	-	+	+	-	-	-	-	-	-

Ғәмәлдәге биләмәләр ҡоролошо

ОКАТО коды	Мәсетле районы ауыл биләмәләре һәм ауылдары	'
80 242 801 000	Абдулла ауыл Советы
80 242 801 001	Абдулла
80 242 801 002	Жвакин
80 242 801 003	Ключевой
80 242 805 000	Әләгәҙ ауыл Советы
80 242 805 001	Әләгәҙ
80 242 805 002	Әй
80 242 805 003	Борғатъя
80 242 805 004	Буртаковка
80 242 805 005	Оло Ҡыҙылбай
80 242 805 006	Кесе Ҡыҙылбай
80 242 805 007	Мәләкәҫ
80 242 805 008	Октябрьск
80 242 805 009	Сосновка
80 242 810 000	Оло Аҡа ауыл Советы
80 242 810 001	Оло Аҡа
80 242 810 003	Степной
80 242 810 004	Урта Аҡа
80 242 815 000	Оло Ыҡтамаҡ ауыл Советы
80 242 815 001	Оло Ыҡтамаҡ
80 242 815 002	Салйоғот
80 242 815 003	Әжекәй
80 242 815 004	Яңы Мөслим
80 242 820 000	Дыуан-Мәсетле ауыл Советы
80 242 820 001	Дыуан-Мәсетле
80 242 820 002	Бурансы
80 242 820 003	Ғүмәр
80 242 820 004	Йыланыш
80 242 820 005	Ҡаранай
80 242 820 006	Түбәнге Туҡбай
80 242 823 000	Ҡорғат ауыл Советы
80 242 823 001	Ҡорғат
80 242 823 002	Тимербай
80 242 823 003	Юлай
80 242 825 000	Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы
80 242 825 001	Ләмәҙтамаҡ
80 242 825 002	Ҡотош
80 242 825 003	Һабанаҡ
80 242 825 004	Һөләймән
80 242 830 000	Кесе Ыҡтамаҡ ауыл Советы
80 242 830 001	Кесе Ыҡтамаҡ
80 242 830 002	Үрге Бобин
80 242 830 003	Түбәнге Бобин
80 242 835 000	Яңы Мишәр ауыл Советы
80 242 835 001	Яңы Мишәр
80 242 835 002	Аҙанғол
80 242 835 003	Көршәле
80 242 835 007	Ясин
80 242 842 000	Яңы Яуыш ауыл Советы
80 242 842 001	Яңы Яуыш
80 242 842 002	Иҫке Мишәр
80 242 845 000	Ростов ауыл Советы
80 242 845 001	Теләш
80 242 845 002	Ишәле
80 242 845 003	Тәкә
80 242 850 000	Йонос ауыл Советы
80 242 850 001	Йонос
80 242 850 002	Айып
80 242 850 003	Әбдрәхим
80 242 850 004	Тайыш
80 242 850 005	Тимерәк

Халыҡ һаны

1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):

Йыл	Халыҡ һаны
1939	29 111	^[2]^[3]
1959	26 300	^[4]^[3]
1970	28 069	^[5]^[3]

Йыл	Халыҡ һаны
1979	25 406	^[6]^[3]
1989	23 408	^[7]^[3]
2002	25 604	^[8]^[3]

Йыл	Халыҡ һаны
2010	25 032	^[9]
2018	22 706	^[10]
2019	22 368	^[11]

2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 25,6 мең кеше йәшәй. Күпселеген башҡорттар (58,4 %), татарҙар (23,6 %), рустар (16,6 %) тәшкил итә. Уртаса тығыҙлыҡ — 1 км² 16 кеше тура килә. Халыҡ иҫәбен алыу ваҡытында район исемлегендә 50 ауыл бар. Төрөпкилде ауылында кеше йәшәмәй һәм 2005 йылда ауыл рәсми исемлектән алына. Ҙур ауылдар (500 кешенән күберәк) — Оло Ыҡтамаҡ (7557 кеше), Әләгәҙ (1323 кеше), Оло Аҡа (1201 кеше), Яңы Мөслим (1072 кеше), Әжекәй (750 кеше), Дыуан-Мәсетле (669 кеше), Октябрьск (580 кеше), Кесе Ыҡтамаҡ (570 кеше), Абдулла (553 кеше), Теләш (538 кеше), Яңы Яуыш (531 кеше), Ләмәҙ-Тамаҡ (522 кеше), Оло Ҡыҙылбай (508 кеше).

2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу

Йылдар	Бөтәһе (район)	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Бөтәһе (район үҙәге)	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар
1939	29111	-	-	2915	-	-
1941	26592	11832	14760	2616	1213	1403
1959	26300	11386	14914	3696	1625	2071
1970	28069	12677	15392	4452	2067	2387
1979	25406	11882	13524	5761	2967	2794
1989	23408	10901	12507	6347	2979	3368
2002	25604	12261	13343	7557	3562	3995
2010	25032	11982	13050	7839	3671	4168

Милли состав, (кеше (бөтә халыҡ һанынан өлөшө))^[12]

Йылдар	Бөтәһе	башҡорттар	татарҙар	рустар	Башҡалар
1939	29111	14392(49,44 %)	7988(27,44 %)	6484(22,27 %)	247(0,85 %)
1959	26409	12536(48,12 %)	7654(29,38 %)	5711(21,92 %)	148(0,57 %)
1970	28012	13739(49,05 %)	8702(31,07 %)	5296(18,91 %)	275(0,98 %)
1979	25406	12866(50,64 %)	7372(29,02 %)	4900(19,29 %)	268(1,05 %)
1989	23406	12042(51,45 %)	6983(29,83 %)	4180(17,86 %)	201(0,86 %)
2002	25604	14961(58,43 %)	6052(23,64 %)	4252(16,61 %)	339(1,32 %)
2010	25032/24979^[13]	14926(59,8 %)	5886(23,6 %)	3845(15,4 %)	322(1,28 %)

Күренекле шәхестәр

СССР-ҙың иң юғары наградаһы Ленин орденының кавалерҙары

Вәлиев Вәдит Вәли улы,(1930,Айып),СССР-ҙың иң юғары наградаһы Ленин орденының кавалеры

Советтар Союзы Геройы, Социлистик Хеҙмәт Геройы

Аллаяров Ричард Хәйрулла улы (5 июнь 1927, Дыуан-Мәсетле — 5 ноябрь 1988, Нефтеюганск) — СССР-ҙың почётлы нефтсеһе, Социалистик Хеҙмәт Геройы (1959). КПСС-тың XXII съезы делегаты.
Латипов Ҡотдос Ҡәниф улы (14 июль 1923), Иҫке Мишәр — 23 декабрь 2016, Мәскәү) — хәрби осоусы, Советтар Союзы Геройы (1946), авиация полковнигы (1967), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1945 йылдан КПСС ағзаһы.