Өйҙә көс ҡулланыу
Был тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.
Ғаиләлә көс ҡулланыу, шулай уҡ өйҙә-көндәлек тормошта көс ҡулланыу — бер кешенең икенсеһенә ҡарата көс ҡулланыуы йәки насар мөғәмәлә булыуы, мәҫәлән, өй шарттарында, никахта йәки бергә йәшәүҙә. Ул шулай уҡ балаларға, ата-әсәләргә йәки оло йәштәгеләргә ҡарата көс ҡулланыуҙы ла үҙ эсенә алырға мөмкин. Ғаиләләге көс ҡулланыу, әгәр тормош иптәше йәки яҡын партнеры тарафынан икенсе тормош иптәшенә йәки партнерына ҡарата ҡылынһа, яҡын партнерҙы көсләү тип аталырға мөмкин. Ғаиләлә көс ҡулланыу гетеросексуаль һәм гомосексуаль мөнәсәбәттәрҙә лә, шулай уҡ элекке ирле-ҡатынлыларға йәки парҙарға ҡарата ла булырға мөмкин. Йыш ҡына ғаиләләге көс ҡулланыу зыян күреүсе өҫтөнән власты һәм контролде яулау өсөн тәғәйенләнгән тип билдәләнә[2][3]. Ул физик, һүҙмә-һүҙ, дини, репродуктив, психологик, иҡтисади, енси көсләү формаларынан алып тын алыуҙы быуыу, туҡмау, ҡатын-ҡыҙҙарҙың енес ағзаларын зарарлау, биткә кислота һибеү кеүек физик көсләүҙәргә тиклем булырға мөмкин, һөҙөмтәлә биттең йәмһеҙләнеүенә йәки үлемгә килтерә.
Дөйөм алғанда, донъяла күпселек осраҡта ҡатын-ҡыҙҙар өйҙәге көс ҡулланыу ҡорбандары булып тора, һәм тап ҡатын-ҡыҙ, ҡағиҙә булараҡ, үҙ өҫтөнә етди көс ҡулланыу формаларын кисерә. Әммә көнкүрештә көс ҡулланыуҙың гендер характеры симметриялы йәки симметрияға яҡын, әммә килтерелгән зыяндың әһәмиәте буйынса һаман да айырыла тигән фекер бар.[4] Ҡатын-ҡыҙҙар шулай уҡ ир-егеттәргә ҡарағанда енси партнерға ҡарата көс ҡулланыуҙы үҙ-үҙеңде яҡлау маҡсатында ҡуллана[5], ҡайһы бер тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, бер генә партнёр көс ҡулланған мөнәсәбәттәрҙә ҡатын-ҡыҙҙар йышыраҡ партнерын физик яҡтан йәберләй[6]. Ҡайһы бер илдәрҙә ғаиләләге көс ҡулланыу йыш ҡына аҡланған тип ҡарала, бигерәк тә ҡатын-ҡыҙ яғынан ғәмәлдә йәки фаразланған хыянат осраҡтарында, һәм закон менән рөхсәт ителә. Тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, илдең гендер тигеҙлеге кимәле менән көнкүрештә көс ҡулланыу кимәле араһында тура бәйләнеш бар, унда гендер тигеҙлеге түбән булған илдәр ғаиләлә көс ҡулланыуҙың юғары кимәлен кисерә[7]. Өйҙәге көс ҡулланыу йышлығы гомосексуаллеккә бәйле түгел: ир-егеттәрҙә лә, ҡатын-ҡыҙҙарҙа ла ул төрлө енесле мөнәсәбәттәрҙәге кеүек йыш осрай, әммә бер енесле мөнәсәбәткә ҡарата сағылыш кимәле көсһөҙөрәк[8].
Ғаиләлә көс ҡулланыу бик йәшерен ваҡытҡа тура килә, сөнки уның ҡорбандары (ир-егеттәрме, ҡатын-ҡыҙҙармы) йыш ҡына хоҡуҡ һаҡлау органдарына мөрәжәғәт итмәй. Ир-егеттәрҙе ҡорбан итеүгә ҡағылышлы социаль стигмалар арҡаһында ғаиләлә көс ҡулланыу ҡорбаны булған ир-егеттәргә[en] медицина хеҙмәткәрҙәренең енәйәт факттарын иғтибарһыҙ ҡалдырыу ихтималлығы арта.[9][10][11][12][13]
Өйҙәге көс ҡулланыу йыш ҡына рәнйетеүсе көс ҡулланыу рөхсәт ителгән һәм аҡланған хоҡуҡ тип иҫәпләй, йәки көс ҡулланыу тураһында сит кешеләр хәбәр итмәйәсәк, тип иҫәпләй. Был балалар һәм ғаиләнең башҡа ағзалары араһында көс ҡулланыу циклына[en] килтереүе мөмкин, улар бындай көс ҡулланыуҙы яраҡлы йәки аҡланған тип уйларға мөмкин. Күптәр үҙҙәрен көсләүсе йәки ҡорбан тип иҫәпләмәй, сөнки улар үҙҙәренең тәжрибәһен үҙ контроле аҫтынан сыҡҡан ғаилә конфликттары тип ҡарай.[14] Ғаиләлә көс ҡулланыу йыш ҡына мәжбүри йәки балалар никахы шарттарында була[15].
Көс ҡулланыу мөнәсәбәттәрендә көс ҡулланыу циклы булыуы мөмкин, уның барышында көсөргәнешлек арта һәм көс ҡулланыу акты башҡарыла, шунан һуң татыулыҡ һәм тыныслыҡ осоро башлана. Шулай уҡ травматик посттравматик стресс тайпылышы кеүек етди психик тайпылыштар булыуы ихтимал. Көс ҡулланылған ғаиләлә йәшәгән балалар йыш ҡына бала саҡтан психологик проблемаларға дусар була: ҡасыу, хәүефкә ҡарата уяулыҡ, контролдә тотолмаған агрессия, был хәүефле травматизмдың барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә ала.[16].
Билдәләмәһе
Традиция буйынса өйҙәге көс ҡулланыу физик көс ҡулланыу менән билдәләнә. Хәҙерге ваҡытта өйҙәге көс ҡулланыу, ғәҙәттә, ғаилә ағзаһы йәки интим партнер тарафынан башҡарылған физик, енси, психологик йәки иҡтисади көс ҡулланыу акттары тип билдәләнә[17][17][18][19].
«Интим партнерлыҡ яғынан көс ҡулланыу» термины йыш ҡына ғаиләләге көс ҡулланыу синонимы булараҡ ҡулланыла, әммә ул ир менән ҡатын араһындағы мөнәсәбәттәрҙә (йәғни никахта, бергә йәшәүҙә йәки бергә йәшәмәгән яҡын партнерҙарҙа) булған көс ҡулланыуҙы махсус күҙҙә тота). Улар өсөн Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы көс ҡулланыуҙың бер төрө булараҡ тәртип контролен өҫтәй. Интим партнёрлыҡ көсләүе ҡапма-ҡаршы һәм бер енесле мөнәсәбәттәрҙә, ә беренсе осраҡта ирҙәр тарафынан да, ҡатын-ҡыҙҙарҙа ла күҙәтелә.Ғаиләлә көс ҡулланыу — йыш ҡына балаларҙы көсләү, өлкәндәрҙе көсләү һәм ғаилә ағзалары араһында башҡа көс ҡулланыуҙы күҙҙә тотҡан киңерәк термин[20][21][22][23][24][25][26].
1993 йылда 1993 йылда Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыуҙы бөтөрөү тураһындағы декларацияһында[en] ғаиләләге көс ҡулланыу түбәндәгесә билдәләнә:
Ғаиләлә барлыҡҡа килгән физик, енси һәм психологик көс ҡулланыу, шул иҫәптән туҡмау, ҡыҙҙарҙы ғаиләлә енси яҡтан мәжбүр итеү, бирнә менән бәйле көс ҡулланыу, иренең ҡатынын көсләү, ҡатын-ҡыҙҙың енси ағзаларына зыян килтереү һәм ҡатын-ҡыҙҙарға зыян килтереүсе башҡа традицион ғәмәлдәр, никахтан тыш көс ҡулланыу һәм эксплуатация менән бәйле көс ҡулланыу.
Тарихы
1800 йылдар уртаһына тиклем күпселек хоҡуҡ системалары ҡатынды туҡмау ирҙең ҡатыны өҫтөнән хакимлығын тормошҡа ашырыу мөмкинлеге тип ҡарай[27][28].
Сәйәси агитация һәм XIX быуатта феминизмдың беренсе тулҡыны хәрәкәте Бөйөк Британияла, АҠШ-та һәм башҡа илдәрҙә йәмәғәтселек фекерен дә, көнкүрештә көс ҡулланыу ҡануниәтен дә үҙгәртеүгә килтерә[29].1845 йылда Рәсәйҙә енәйәт һәм холоҡ төҙәтеү язаһы тураһындағы Положениела билдәләнгән ир менән ҡатын араһындағы көс ҡулланыуға ҡағылышлы айырым статья сыға[30]. 1850 йылда Теннесси АҠШ-та ҡатынын туҡмауҙы тыйған беренсе штат була[31][32]. Тиҙҙән башҡа штаттар ҙа артынан эйәрә[28][33]. 1878 йылда Бөйөк Британияның айырылышыу тураһындағы законы Бөйөк Британияла ҡатын-ҡыҙҙарға көс ҡулланған тормош иптәшенән айырым йәшәргә рөхсәт итә[34].1870 йылдар аҙағына АҠШ-тың күпселек судтары ирҙәрҙең ҡатындарын физик язаға тарттырыу хоҡуғын кире ҡаға[35]. ХХ быуат башына АҠШ полицияһы, ҡулға алыуҙар һирәк булһа ла, көнкүрештә көс ҡулланыу осраҡтарына ҡыҫылыу ғәҙәте булған[36].
Донъяның күпселек хоҡуҡи системаларында көнкүрештә көс ҡулланыу 1990-се йылдарҙан ғына хәл ителәр; ысынлап та, ХХ быуат аҙағына тиклем күпселек илдәрҙә, хоҡуҡта йәки ғәмәлдә көнкүрештә көс ҡулланыуҙы яҡлау бик аҙ булған[37].
Һуңғы тиҫтә йылдарҙа көнкүрештә көс ҡулланыу өсөн хоҡуҡи язаһыҙлыҡты туҡтатырға саҡыралар, йыш ҡына бындай ғәмәлдәр хосусилыҡ сиктәрендә тигән фекергә нигеҙләнәләр[38][39]. Истанбул конвенцияһы — Европала ғаиләләге көс ҡулланыу һәм ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыу менән көрәшкән беренсе закон менән нығытылған юридик мотлаҡ документ.[40]. Конвенция ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыуға һәм көнкүрештә көс ҡулланыуға түҙемлекте бөтөрөүҙе маҡсат итеп ҡуя. Ул үҙенең аңлатма яҙмаһында Европа илдәренең күптәнге йолаһын инҡар итеүҙе йәки көс ҡулланыуҙың был формаларын кире ҡағыуҙы дәлилләй[41]. 219-се параграфта былай тип яҙылған:
Европа Советы ағзаһы булған дәүләттәрҙә үткән практиканан миҫалдар күп, улар күрһәтеүенсә, әгәр зыян күреүсе һәм енәйәтсе, мәҫәлән, никахта йәки мөнәсәбәттә булһа, бындай эштәр буйынса суд эҙәрләүҙәренең туҡтатылыуын күрһәтә. Ғаиләлә көсләү иң сағыу миҫал булып тора, ул оҙаҡ ваҡыт зыян күреүсе менән енәйәтсе араһындағы мөнәсәбәттәр арҡаһында көсләү тип танылмаған.[41].
Оригинал текст (инг.)There are many examples from past practice in Council of Europe member states that show that exceptions to the prosecution of such cases were made, either in law or in practice, if victim and perpetrator were, for example, married to each other or had been in a relationship. The most prominent example is rape within marriage, which for a long time had not been recognised as rape because of the relationship between victim and perpetrator.
Ғаиләлә көс ҡулланыуҙың намыҫлы үлтереүҙәр, кәләште яндырыу йәки мәжбүри никахтар кеүек аныҡ формаларына ҙур иғтибар бүленә. Һуңғы тиҫтә йылдарҙа Һиндостан бирнә менән бәйле көс ҡулланыуҙы кәметергә тырыша: ҡатын-ҡыҙҙарҙы ғаиләлә көс ҡулланыуҙан һаҡлау тураһындағы закон (PWDVA) 2005 йылда, ҡатын-ҡыҙҙар ойошмаларының күп йыллыҡ пропагадаһынан һәм эшмәкәрлегенән һуң ҡабул ителә.[42][43]
Тарихи яҡтан балалар ата-әсәләре яғынан көс ҡулланыуҙан һаҡланмаған тиерлек, һәм донъяның күп өлөштәрендә был әлегә тиклем шулай. Мәҫәлән, Боронғо Римдә атаһы законлы рәүештә балаларын үлтерә алған. Күп мәҙәниәттәр аталарына балаларын ҡоллоҡҡа һатырға рөхсәт иткән. Балаларҙы ҡорбанға килтереү[en] ҙә ғәҙәти булған. Балалар менән ҡаты мөғәмәлә булыу балалар психиатры С. Генри Кемпеның «Туҡмалған бала синдромы» мәҡәләһе менән барыһының да иғтибарын йәлеп итә башлай[44].Быға тиклем бала саҡтағы йәрәхәттәр, хатта һөйәктәрҙең ҡабат-ҡабат һыныуы, ғәҙәттә, көс ҡулланып йәрәхәтләнеү һөҙөмтәһе тип танылманы. Бының урынына табиптар йыш ҡына диагноз ҡуйылмаған һөйәк ауырыуҙарын эҙләгән йәки ата-әсәләрҙән, күрше хулигандар тарафынан ҡолап төшөү йәки һөжүм итеү кеүек, осраҡлы уңышһыҙлыҡтар тураһында аңлатмалар ҡабул иткән[45].
Өйҙәге көс ҡулланыу төрҙәре
Көс ҡулланыуҙың төрлө сағылышы булыуын аңлау мөһим. Йышлығы, етдилеге, маҡсаты һәм һөҙөмтәләре буйынса байтаҡ айырмалар бар. Ғаиләлә көс ҡулланыу күп формаларға, шул иҫәптән физик агрессияға, һөжүм итеүгә (һуғыу, тешләү, этәреү, әйберҙәр ырғытыу һ.б.) йә һөжүм итеү ҡурҡынысы менән янай; енси көс ҡулланыу; идара итеү йәки хакимлыҡ итеү; ҡурҡытыу; сталләштереү; пассив/йәшерен көс ҡулланыу (йәғни иғтибарһыҙлыҡ)[46][47]. Көс ҡулланыу кеүек үк, енәйәт эҙәрлекләүен, урлауҙы, законһыҙ төрмәгә ултыртыуҙы, һөжүм итеүҙе һәм мыҫҡыллауҙы ҡарарға мөмкин. Әммә өйҙәге көс ҡулланыуҙың бер нисә төп төрө айырыла: физик, енси, психологик һәм иҡтисади.[48][49]
Физик
Физик көс ҡулланыу — зыян күреүсегә физик зыян килтереү, ҡурҡытыу, ауыртыу, травматизм, башҡа физик ғазаптар йәки тән зыяны килтереү маҡсатында туранан-тура йә ситләтелгән йоғонто яһау. Мәжбүри контроль шарттарында физик көс ҡулланыу — зыян күреүсене контролдә тотоу.[50] Физик көс ҡулланыу динамикаһы мөнәсәбәттәрҙә йыш ҡына ҡатмарлы була. Физик көс ҡулланыу башҡа тупаҫ йәки көс ҡулланыуҙың кульминацияһы булырға мөмкин, мәҫәлән, янау, ҡурҡытыу, изоляция, манипуляциялар һәм шәхси азатлыҡты сикләү юлы менән зыян күреүсенең үҙ-үҙен танып белеүен сикләү. Физик көс ҡулланыуға беренсе медицина ярҙамы күрһәтеүҙән баш тартыу, йоҡонан мәхрүм итеү, наркотиктарҙы йәки спиртлы эсемлектәрҙе мәжбүри ҡулланыу инә.[51] Башҡа маҡсаттарға, мәҫәлән, балалар йәки йорт хайуандарына, тән йәрәхәттәре килтереү, ҡорбанға эмоциональ зыян килтереү маҡсатында физик көс ҡулланыу формаһы булыуы мөмкин.[52]
Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Наркотиктар һәм енәйәтселек буйынса идаралығы үткәргән Глобаль үлтереү тикшеренеүҙәренә ярашлы, яҡын партнер йәки ғаилә мөнәсәбәттәре менән бәйле кеше үлтереү ҡорбандарының 64 процентын ҡатын-ҡыҙҙар һәм ирҙәрҙең 36 проценты тәшкил итә. Әгәр интим партнерҙың яҡынса гомицидын ғына ҡараһаҡ, уның ҡорбандары 82% һаулыҡ һаҡлау ҡатын-ҡыҙҙары һәм тик 18% ғына. Австралияның 50 проценттан ашыуы, АҠШ-ҡыҙҙарҙы үлтереүҙә ҡатын-ҡыҙҙарҙың берләшкән өлөшөндә, интимдар менән, бөтә ҡатын-ҡыҙҙарҙы, интим партнерлыҡ менән бергәләп үлтереүҙәрҙә, интимдәр менән, интим донъяға тиклем, интим рәүештә үлтереләшетьеләрҙең 37 процент, енәйәтселәрҙең енәйәтселәр тарафынан үлтереләшеүе, енәйәтселәре тарафынан үлтерелә, енәйәт ҡыла, енәйәттәре менән ҡатын-ҡыҙҙарға тиңләштерелгән ҡатын-ҡыҙҙы үлтереләше, енәйәтселектең енәйәтселәр араһында үлтереләшеүсе ҡатын-ҡыҙҙың енәйәтселәр менән ҡатын-ҡыҙы үлтереләшеүселәрҙең енси мөнәсәбәткә килтереләшеүе менән ҡатын-е менән ҡатын-һалар менән ҡатын-ара килешеүҙәрҙең енәйәтселеге менән ҡатын-ҡа тиңләштерелә.[53][54][55]
Кислота һибеү — көс ҡулланыуҙың экстремаль төрө, унда кислота зыян күреүселәргә, ғәҙәттә, уларҙың йөҙөнә эләгә, һөҙөмтәлә ҙур зыян килтерелә, шул иҫәптән оҙаҡ һуҡырлыҡ һәм яраланыу эҙҙәренә килтерә[56][57][58][59][60] . Ғәҙәттә был ҡатын-ҡыҙға никах йәки енси мөнәсәбәттәрҙе үҫтереү тураһындағы тәҡдимде кире ҡаҡҡаны өсөн үс алыу формаһы.[61]
Тәрбиә ваҡытында ғаиләлә көс ҡулланыуға дусар булған бала психологик һәм үҫеш боҙолоуҙарынан яфаланасаҡ тигән аңлау арта бара. 1990-сы йылдар уртаһында «Насар бала саҡ тәжрибәһе» тикшеренеүе (ACE) ғаиләлә көс ҡулланыуға һәм башҡа көс ҡулланыуға дусар булған балаларҙың психик һәм физик сәләмәтлеге ҡаҡшау хәүефе юғарыраҡ булыуын асыҡлай.[62][63] Ҡайһы бер балаларҙың өйҙәге көс ҡулланыуҙы аңлау арҡаһында, ул, ғәҙәттә, баланың эмоциональ, социаль, тәртип һәм когнитив үҫешенә лә йоғонто яһай.[64]
Енси мөнәсәбәттәр
| Ил | Процент |
|---|---|
| Швейцария | 12 % |
| Германия | 15 % |
| АҠШ | 15 % |
| Канада | 15 % |
| Никарагуа | 22 % |
| Бөйөк Британия | 23 % |
| Зимбабве | 25 % |
| Һиндостан | 28% |
Енси көс ҡулланыу Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы тарафынан теләһә ниндәй енси акт, енси актҡа ынтылыш, енси йәшерен мәғәнәләге аңлатмалар йәки алға китештәр, йәки енси-сауҙаға мәжбүр итеүгә йүнәлтелгән ғәмәлдәр йәки кешене мәжбүри көс ярҙамында үҙенең енсилегенә ҡаршы йүнәлтергә тырышыуҙар булараҡ билдәләнә. Шулай уҡ ҡыҙҙарҙың енси ағзаларына мотлаҡ тикшереү (сибәрлеккә тест, ҡыҙлыҡ, сафлыҡ) һәм йәрәхәт биреү операциялары индерелә.[67] Физик көс менән енси мөнәсәбәттәрҙе башлап ебәреүҙән тыш, әгәр кеше ризалыҡ алыу өсөн һүҙмә-һүҙ баҫым яһалһа, кеше акттың характерын йәки шарттарын аңлай алмаһа, ҡатнашыуҙан баш тартмаһа йәки енси мөнәсәбәткә инергә теләмәүе тураһында хәбәр итә алмаһа, енси көс ҡулланыу барлыҡҡа килә.[68] Был бәлиғ булмағандарҙың өлгөрөп етмәүе, ауырыуы, инвалидлығы йәки психоактив матдәләрҙең тәьҫир итеүе йәки ҡурҡытыу һәм баҫым менән бәйле булыуы мөмкин.[68]
Күп мәҙәниәттәрҙә көсләү ҡорбандары ғаиләләренә «оят» йәки «хурлыҡ» килтергән һәм ғаиләлә көс ҡулланыуға, шул иҫәптән намыҫлы үлтереүҙәргә дусар булған тип иҫәпләнә.[69] Был бигерәк тә зыян күреүсе ауырға ҡалһа, бик актуаль.[70]
Балаларға ҡарата сексуаль көс ҡулланыу — ғаиләлә енси көс ҡулланыуҙың бер төрө. Ҡайһы бер мәҙәниәттәрҙә балаларға ҡарата енси көс ҡулланыуҙың ритуаль формалары бар, улар ғаиләнең ризалығы менән тормошҡа ашырыла, унда бала өлкәндәр менән енси мөнәсәбәткә инергә мәжбүр була, бәлки, аҡсаға йәки тауарға алмашҡа. Мәҫәлән, Малавиҙа ҡайһы бер ата - әсәләр, ҡыҙҙарын енси мөнәсәбәткә инергә ярҙам итер өсөн, йыш ҡына «гиена» тип йөрөтөлгән оло йәштәге бер иргә алып баралар.[71][72][73] Европа Советы балаларҙы енси эксплуатациянан һәм сексуаль көс ҡулланыуҙан һаҡлау конвенцияһы өйҙә йәки ғаиләлә булған балаларға ҡарата сексуаль көс ҡулланыу менән шөғөлләнгән беренсе халыҡ-ара договор була.[74]
Репродуктив мәжбүр итеү (шулай уҡ «мәжбүри үрсеү») — партнёрҙың репродуктив хоҡуҡтарына, һаулығына, ҡарарҙар ҡабул итеүенә янауҙар йәки көс ҡулланыу акттары. Ул партнёрға баҫым яһарға йәки йөклө булырға йәки йөклөлөктө туҡтатырға мәжбүр итеү өсөн тәғәйенләнгән көйләүҙәр йыйылмаһын үҙ эсенә ала[75]. Репродуктив мәжбүр итеү мәжбүри секс, ҡурҡыу йәки контрацептив ҡарарҙар ҡабул итә алмау, енси мөнәсәбәттәрҙән баш тартҡандан һуң көс ҡулланыуҙан ҡурҡыу, һаулыҡ һаҡлауға инеүсе партнерҙың мәжбүри контролдә тотоуы менән бәйле[76].
Көнкүрештә көс ҡулланыу закон сиктәренә етһен өсөн законды реформалау мөһим. Был ҡатын-ҡыҙҙарҙы дискриминациялаусы ғәмәлдәге закондарҙы ғәмәлдән сығарыуҙы аңлата ала: Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, «закон ирҙәргә ҡатындарҙы физик яҡтан тәртипкә килтерергә рөхсәт итһә, яҡын партнерҙарҙың көс ҡулланыуын булдырмау программаһын тормошҡа ашырыу бер аҙ йоғонто яһарға мөмкин». Никах тураһындағы закондар ҙа мөһим: «улар [ҡатын-ҡыҙҙар] шулай уҡ никахҡа ирекле инеү йәки унан сығыу, финанс кредиты алыу, мөлкәткә эйә булыу һәм уға идара итеү мөмкинлегенә эйә булырға тейеш».[77][77]
Никахта көсләү — ир менән ҡатындың ризалығынан тыш енси мөнәсәбәт. Күп илдәрҙә был законлы, был хаҡта һирәк хәбәр итәләр һәм суд тәртибендә эҙәрлекләйҙәр. Күп илдәрҙә был законлы, был турала һирәк хәбәр итәләр һәм бик һирәк эҙәрлекләйҙәр, сөнки, никахта ҡатын-ҡыҙ иренең уның менән енси мөнәсәбәттәргә инеүенә бер һүҙһеҙ ризалыҡ бирә, тиҙәр[78][79][80][81][82].
Әлеге ваҡытта енси көс ҡулланыу халыҡ-ара конвенциялар тарафынан тыйыла һәм енәйәткә тарттырыла бара. Европа Советының ҡатын-ҡыҙҙарға һәм ғаиләләге көс ҡулланыуға ҡаршы көс ҡулланыуҙы иҫкәртеү һәм уларға ҡаршы көрәш конвенцияһы[83]— Европала 2014 йылдың авгусында көсөнә ингән ғаиләләге көс ҡулланыу һәм ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыу буйынса закон менән нығытылған беренсе ҡорал. Уны ратификациялаған илдәр тормош иптәшенә йәки партнерына ҡарата ҡылынған ризалыҡһыҙ енси мөнәсәбәттәрҙең законһыҙ булыуын тәьмин итергә бурыслы.[84]
Психологик
Психологик көс ҡулланыу (йәки эмоциональ көс ҡулланыу) — кеше үҙ-үҙен тотошона янаған, ҡурҡытҡан, кешелекһеҙләндергән йәки системалы рәүештә ҡаҡшатҡан тәртип өлгөһө.[85] Истанбул конвенцияһына ярашлы, психологик көс ҡулланыу — «мәжбүр итеү йәки янау һөҙөмтәһендә кешенең психологик бөтөнлөгөнә етди зыян килтереүсе аңлы тәртип»[86].
Эмоциональ көс ҡулланыуға янауҙар, изоляция, асыҡ кәмһетеү, даими тәнҡитләү, даими шәхси туҙҙырыу, күп тапҡыр стоунволлингты һәм газлайтингты үҙ эсенә ала[21][52]. Сталкинг психологик ҡурҡытыуҙың киң таралған формаһы булып тора һәм йыш ҡына элекке йәки хәҙерге интим партнерҙар тарафынан башҡарыла. Зыян күреүселәр, ғәҙәттә, партнеры тулыһынса тиерлек уларҙы контролдә тота, был мөнәсәбәттәрҙә власть динамикаһына ҙур йоғонто яһай, енәйәтсене ҡеүәтләй, ҡорбанын мәхрүм итә, тип уйлай.[87] Ҡорбандар йыш ҡына депрессиянан яфалана, был коморбид тайпылыштар, атап әйткәндә, ашау тәртибенең тайпылыштарына, шулай уҡ үҙ-үҙенә ҡул һалыуға йәки психоактив матдәләр ҡулланыуға хәүеф тыуҙыра[88][89][90][91].
Иҡтисади
Иҡтисади көс ҡулланыу (йәки финанс көс ҡулланыу) көс ҡулланыу формаһы булып тора, унда бер интим партнер икенсе партнерҙың иҡтисади ресурстарға инеүен контролдә тота.[92] Ир менән ҡатындың йәки яҡын партнерҙарҙың мөлкәт мөнәсәбәттәре режимы контроль сараһы булараҡ ҡулланыла. Иҡтисади көс ҡулланыу ир менән ҡатындың табыш ресурстарына ҡаршылыҡты, зыян күреүсенең ресурстарҙы файҙаланыуын сикләүҙе йәки зыян күреүсенең иҡтисади ресурстарын үҙ файҙаһына файҙаланыуҙы үҙ эсенә алырға мөмкин.[92] Иҡтисади көс ҡулланыу ҡорбандың үҙен тәьмин итеү һәләтен кәметә, енәйәтсегә бәйлелеген арттыра, шул иҫәптән ул белем алыуға, мәшғүллеккә, карьера үҫешенә һәм активтар һатып алыуға мөмкинлекте кәметә.[92][93][94] Ғаилә ағзаһын документтарға ҡул ҡуйырға, әйберҙәрҙе һатыуға йәки васыятты үҙгәртеүгә мәжбүр итеү иҡтисади көс ҡулланыу формаһы булып тора.
Кеҫә аҡсаһы зыян күреүсегә бирелеүе мөмкин, был сығымдарҙы ентекле күҙәтергә мөмкинлек бирә, шулай уҡ енәйәтсенең ризалығынан тыш сығымдарҙы тыя, был бурыстарҙың йыйылыуына йәки зыян күреүсенең йыйған аҡсаһының туҙыуына килтереүе мөмкин.[92][93] Ҡулланылған аҡсалар буйынса килешмәү өҫтәмә физик, енси йәки эмоциональ көс ҡулланыу менән үс алыуға килтереүе ихтимал.[95] Донъяның ҡатын-ҡыҙҙар иренең килеменә бәйле булған өлөштәрендә (ҡатын-ҡыҙҙарҙың эшкә урынлашыуы һәм дәүләт именлеге булмау сәбәпле), иҡтисади көс ҡулланыу бик етди эҙемтәләргә килтереүе ихтимал. Көсөргәнешле ғәмәлдәр шулай уҡ әсәләр һәм балалар араһындағы ашауҙан мәхрүм булыу менән бәйле. Мәҫәлән, Һиндостанда аҙыҡты тотоу ғаиләләге көс ҡулланыуҙың документаль формаһы булып тора.[96]
Демография
Көнкүрештә көс ҡулланыу бөтә донъяла, төрлө мәҙәниәттәрҙә һәм төрлө иҡтисади статуслы кешеләргә ҡағыла; әммә бер нисә тикшеренеүҙә түбән социаль-сәйәси статус күрһәткестәре (мәҫәлән, эшһеҙлек һәм түбән килем) ғаиләләге көс ҡулланыуҙың юғары күрһәткестәре өсөн хәүеф факторҙары булып тора.[97][98]
Гендер айырмалары
Ғаиләләге көс ҡулланыуға ҡарата гендер айырмалыҡтары буйынса бәхәстәр дауам итә. Методологияның сикләнгәнлеге, мәҫәлән, йәрәхәт алыу, кеше үлтереү һәм енси көс ҡулланыу күрһәткестәрен иҫәпкә алмаған конфликт тәртибе шкалаһы, контекст (мәҫәлән, мотивация, ҡурҡыу), өлгөләрҙең бөтөнләй икенсе төрлө формалашыуы, респонденттың көс ҡулланыу акты тураһында үҙ аллы хәбәр итергә теләмәүе, оперативлаштырыуҙағы айырмалар — быларҙың барыһы ла булған тикшеренеүҙәр өсөн проблемалар тыуҙыра..[99][100][101][102][103] Ғаиләлә йәшерен көс ҡулланыу формаларына дусар булғандарҙа көс ҡулланыуҙы нормалләштереү йәки оҙайлы ваҡыт дауамында бер нисә партнер яғынан көс ҡулланыуға дусар булғандарҙың ғаиләлә көс ҡулланыуҙы таныу һәм, тимәк, өйҙәге көс ҡулланыу тураһында хәбәр итеү мөмкинлеген кәметә. Күп кенә ойошмалар енәйәттәр һәм виктимизация яһауға ҡарата гендер йәһәтенән нейтраль терминдарҙы ҡулланыу өсөн күп көс һала. Мәҫәлән, «ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыу» урынына «көнкүрештә көс ҡулланыу» кеүек киңерәк терминдар ҡулланыу.
Һөҙөмтәләр күрһәтеүенсә, ҡатын-ҡыҙҙың, интим партнер булараҡ, көс ҡулланыуҙың төп йәки төп мотивы булып ир-ат өҫтөнән үҙ-үҙеңде һаҡлау йәки башҡа үҙ-үҙеңде яҡлау (мәҫәлән, эмоциональ һаулыҡ һаҡлауҙы һаҡлау) тора. 2010 йылда ҡатын-ҡыҙҙарҙың яҡын партнер булараҡ көс ҡулланыуы тураһындағы әҙәбиәтте системалы тикшереү һөҙөмтәһендә ҡатын-ҡыҙҙарҙың яҡын партнерҙарына ҡарата көс ҡулланыуҙың дөйөм мотивтары — асыуланыу, иғтибар кәрәклеге йәки партнерының көс ҡулланыуға реакцияһы булыуы асыҡлана. Шулай уҡ, үҙ-үҙеңде яҡлау ҙа, үс алыу ҙа дөйөм мотивтар булһа ла, уларҙы айырыу ауыр булған, тип яҙылған..[5][104][105][106][107][105][108][109] Шул уҡ ваҡытта Страустың тикшеренеүҙәре үҙ-үҙеңде яҡлауҙың бик тар билдәләмәләрен ҡулланған өсөн тәнҡитләнә.[110]
Ҡатын-ҡыҙҙар
Халыҡ һаны өлкәһендә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы фонды ҡатын-ҡыҙҙарға һәм ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыуҙы бөтә донъяла кеше хоҡуҡтарын боҙоуҙарҙың иң киң таралғандарының береһе тип иҫәпләй. Ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыу Көнбайыштың үҫешкән илдәрендә һирәгерәк тарала һәм үҫешкән илдәрҙә яйға һалына.
1993 йылғы Ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыуҙы бөтөрөү тураһында декларацияһында, ҡатын-ҡыҙҙарға ҡағылышлы көс ҡулланыу ир-егеттәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар араһындағы көс ҡулланыуҙың тарихи барлыҡҡа килгән тигеҙһеҙ нисбәтенең сағылышы булып тора, ул ҡатын-ҡыҙҙарҙы өҫтөнлөк итеүгә һәм ҡатын-е менән ҡатын-ҡыҙҙарҙың ҡатын-ҡыҙға ҡарата дискриминацияһына килтерә, шулай уҡ ир-ҡыҙҙарҙың хәлен яҡшыртыуға ҡамасаулай, ҡатын-егеттәргә ҡарата көс ҡулланыу ҡатын-ҡыҙҙың социаль ярҙам итеү механизмдарын сағыштырыуҙың нигеҙләүҙең береһе булып тора.[111] Декларация көс ҡулланыуҙың өс категорияһын классификациялай: ғаиләлә, дөйөм алғанда йәмғиәттә булған көс ҡулланыу һәм дәүләттең яҡлылығы йәки яҡлылығындағы көс ҡулланыу.[112]
Мапут[en] протоколында ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыуҙы түбәндәгесә билдәләүсе киң билдәләмә ҡабул ителә: ҡатын-ҡыҙға ҡарата физик, енси, психологик һәм иҡтисади зыян килтереүсе йәки килтерергә мөмкин булған ҡатын-ҡыҙҙар өсөн башҡарылған ғәмәлдәр, шул иҫәптән бындай ғәмәлдәр яһау ҡурҡынысы; тыныс ваҡытта шәхси йәки йәмәғәт тормошонда төп азатлыҡтарҙы ирекле сикләүҙәр йәки мәхрүм итеү, шулай уҡ ҡораллы бәрелештәр йәки һуғыш ваҡытында.[113]
Ир-егеттәр
Тәрбиә ваҡытында ғаиләлә көс ҡулланыуға дусар булған бала психологик һәм үҫеш боҙолоуҙарынан яфаланасаҡ тигән аңлау арта бара. 1990-сы йылдар уртаһында «Насар бала саҡ тәжрибәһе» тикшеренеүе (ACE) ғаиләлә көс ҡулланыуға һәм башҡа көс ҡулланыуға дусар булған балаларҙың психик һәм физик сәләмәтлеге ҡаҡшау хәүефе юғарыраҡ булыуын асыҡлай.[62][114] Ҡайһы бер балаларҙың өйҙәге көс ҡулланыуҙы аңлау арҡаһында, ул, ғәҙәттә, баланың эмоциональ, социаль, тәртип һәм когнитив үҫешенә лә йоғонто яһай.[115]
Ир-егеттәргә ҡарата өйҙәге көс ҡулланыу физик, эмоциональ һәм енси көс ҡулланыу формаларын, шул иҫәптән үҙ-ара көс ҡулланыуҙы үҙ эсенә ала.[116][117] Өйҙәге көс ҡулланыу ҡорбандары булған ир-егеттәр төрлө сәбәптәр буйынса ярҙам ала.[118] Тикшеренеүҙәрҙең береһендә асыҡланыуынса, ир-егеттәргә һөжүм иткән ҡатын-ҡыҙҙар, хатта ир-егет полицияға мөрәжәғәт иткәндә лә, ҡулға алыуҙан ҡотолоп ҡала, һәм «полиция ир-ат партнерҙарына һөжүм иткән ҡатын-ҡыҙҙарҙы ҡулға алыу мөмкинлеге аҙыраҡ» булыуын асыҡлаған. Сәбәбе шунда: «полиция хеҙмәткәрҙәре, ир-ат үҙен үҙенең ҡатынынан һаҡлай ала, һәм ҡатын-ҡыҙ яғынан көс ҡулланыу хәүефле түгел, әгәр ул үҙенең ҡатыны менән башҡа бер кемгә лә һөжүм итмәй икән, тип фаразлана».[119] Тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, хоҡуҡ һаҡлау органдары хеҙмәткәрҙәре енси өлкәлә көс ҡулланыусы ҡатын-ҡыҙҙарҙы енәйәтселәр тип түгел, ә ҡорбандар тип ҡарай ала.[120]
Йәш төркөмдәре
Үҫмерҙәр һәм йәштәр
Балалар
Өйҙәге көс ҡулланыу һәм балалар менән аяуһыҙ мөғәмәлә араһында тығыҙ бәйләнеш бар. Өйҙәге мәшәҡәттәр тәртиптең бер төрө булып тора, шуға күрә бындай инциденттар ауырлыҡ һәм йышлыҡ дәрәжәһендә көсәйә, был балаларҙың ҡорбан булыу ихтималлығын арттыра. Өйҙәғы көс ҡулланыу менән балалар менән аяныслы мөғәмәлә итеү араһындағы яҡынса корреляция 30 проценттан 50 процентҡа тиклем тирбәлә.[122]
Бөгөнгө көндә күпселек илдәрҙә балаларҙың ата-әсәләре яғынан тән язаһы законлы булып ҡала, әммә әлегә тиклем практикаға юл ҡуйған көнбайыш илдәрендә рөхсәт ителгән көс ҡулланыуға ҡәтғи сикләүҙәр бар. Ата-әсәләрҙе тән язаһына тарттырыуҙы тыйған беренсе ил Швеция була: ата-әсәләрҙең балаларын туҡмау хоҡуғы беренсе тапҡыр 1966 йылда бөтөрөлә һәм 1979 йылдың июленән закон менән асыҡтан-асыҡ тыйыла. 1979 йылдан 2021 йылға тиклем 63 илдә (шул иҫәптән 35 Европала) ата-әсәләр тарафынан тән язаһы тыйыла. [123][124] Бындай тыйыу булмаған күп илдәрҙә был практика бик күп бәхәстәр тыуҙыра.
Йоғонтоһо һәм факторҙары
Социаль ҡараштары
.jpg)
Ғаиләләге көс ҡулланыуға социаль ҡараштар кешенән кешегә һәм төбәктән-төбәккә үҙгәреп тора, әммә Көнбайыштан ситтә булған күп кенә урындарҙа концепция бик насар аңлайышлы. Был күпселек илдәрҙә ир менән ҡатын араһындағы мөнәсәбәттәр тигеҙ түгел, ә ҡатын иренә буйһонорға тейешле мөнәсәбәттәр менән бәйле. Был ҡайһы бер илдәрҙең закондарында кодификациялана — мәҫәлән, Йәмәндә никах тураһындағы положениела, ҡатын иренә буйһонорға һәм уның рөхсәтенән тыш өйҙән сыҡмаҫҡа тейеш, тип раҫлана.
The Washington Post 2012 йылда былай тип хәбәр итә: «Reuters TrustLaw Һиндостанды быйыл ҡатын-ҡыҙҙар өсөн донъялағы иң насар илдәрҙең береһе тип атаны, сөнки ғаиләләге көс ҡулланыу йыш ҡына лайыҡлы тип ҡарала. ЮНИСЕФ-тың 2012 йылғы отчётында һинд малайҙарының 57 проценты һәм 15 йәштән 19 йәшкә тиклемге ҡыҙҙарҙың 53 проценты ҡатынды туҡмау аҡланған тип иҫәпләй».[125]
Консерватив мәҙәниәттәрҙә етерлек тыйнаҡ булмаған кейемдә кейенгән ҡатын иренең йәки туғандарының етди көсләүенә дусар була, шул уҡ ваҡытта бындай көс ҡулланыу йәмғиәттең күпселеге тарафынан урынлы тип һанала: һорау алыу барышында Афғанстанда ҡатын-ҡыҙҙарҙың 62,8 проценты, әгәр ҡатын-ҡыҙ яраҡһыҙ кейемдә булһа, ир ҡатынын туҡмау хоҡуғына эйә, тип белдерә.[126]
Йоғонтоһо
Балаларға
.jpg)
Тәрбиә ваҡытында ғаиләлә көс ҡулланыуға дусар булған бала психологик һәм үҫеш боҙолоуҙарынан яфаланасаҡ тигән аңлау арта бара. 1990-сы йылдар уртаһында «Насар бала саҡ тәжрибәһе» тикшеренеүе (ACE) ғаиләлә көс ҡулланыуға һәм башҡа көс ҡулланыуға дусар булған балаларҙың психик һәм физик сәләмәтлеге ҡаҡшау хәүефе юғарыраҡ булыуын асыҡлай.[62][127] Ҡайһы бер балаларҙың өйҙәге көс ҡулланыуҙы аңлау арҡаһында, ул, ғәҙәттә, баланың эмоциональ, социаль, тәртип һәм когнитив үҫешенә лә йоғонто яһай.[128]
Ғаиләләге көс ҡулланыу һөҙөмтәһендә килеп сығыуы мөмкин булған ҡайһы бер эмоциональ һәм тәртип проблемаларына агрессивлыҡтың көсәйеүе, борсолоу, баланың дуҫтары, ғаилә ағзалары, власть органдары менән аралашыуына үҙгәртеү индерә.[62] Депрессия, эмоциональ һаҡланмаусанлыҡ һәм психик һаулығы боҙолоу травматик кисерештәр эҙемтәһе булыуы ихтимал.[129] Мәктәптә мөнәсәбәт һәм танып белеү менән бәйле проблемалар проблемаларҙы хәл итеү кеүек оҫталыҡ етмәү менән бер рәттән үҫешә башларға мөмкин.[62] Ҡаты мөғәмәлә итеү тәжрибәһе һәм бала саҡ хәстәрлеген һанға һуҡмау һәм өлкәндәрҙә өйҙә һәм енси көс ҡулланыу араһында корреляция табыла. Ғаиләлә көс ҡулланыуҙың шаһиты булған балалар һәм үҫмерҙәр тейешле гендер тәртип өлгөһөн ҡабул итә һәм уны киләсәк быуында ҡабатлай ала[130][131]
Көнкүрештә көс ҡулланыу менән эш алып барыу
Көнкүрештә көс ҡулланыуҙы һаулыҡ һаҡлау хеҙмәттәре, хоҡуҡ һаҡлау[132], консультация биреү, профилактика һәм башҡа иҫкәртеү формалары аша хәл итергә мөмкин. Ғаиләләге көс ҡулланыуҙа ҡатнашыусыларға медицина ярҙамы талап ителеүе мөмкин, мәҫәлән, ғаилә табибы, беренсел медицина ярҙамы күрһәтеү буйынса икенсе профессионал йәки ашығыс ярҙам бүлмәһе табиптары[133][134].
Профилактика
_Ghana_Domestic_Violence_is_a_Human_Right_Abuse_Poster.jpg)
Ғаиләлә көс ҡулланыу осраҡтарын иҫкәртеү йәки кәметеү өсөн ҡулланылған бер нисә стратегия бар. Тормошҡа ашырылған стратегияның һөҙөмтәлелеген баһалау мөһим[77].
Көнкүрештә көс ҡулланыу закон сиктәренә етһен өсөн законды реформалау мөһим. Был ҡатын-ҡыҙҙарҙы дискриминациялаусы ғәмәлдәге закондарҙы ғәмәлдән сығарыуҙы аңлата ала: Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, «закон ирҙәргә ҡатындарҙы физик яҡтан тәртипкә килтерергә рөхсәт итһә, яҡын партнерҙарҙың көс ҡулланыуын булдырмау программаһын тормошҡа ашырыу бер аҙ йоғонто яһарға мөмкин». Никах тураһындағы закондар ҙа мөһим: «улар [ҡатын-ҡыҙҙар] шулай уҡ никахҡа ирекле инеү йәки унан сығыу, финанс кредиты алыу, мөлкәткә эйә булыу һәм уға идара итеү мөмкинлегенә эйә булырға тейеш».[77]
АҠШ-тың Ауырыуҙарҙы контролдә тотоу һәм иҫкәртеү үҙәктәре мәғлүмәттәре буйынса, «көнкүрештә көс ҡулланыуҙы булдырмауҙың төп стратегияһы — шәхес, йәмғиәт, йәмғиәт кимәлендә мөнәсәбәттәрҙе үҙгәртеү юлы менән ихтирамлы, көс ҡулланмаған мөнәсәбәттәргә булышлыҡ итеү».[135] Шулай уҡ танышыуҙа көс ҡулланыуҙы булдырмау өсөн мәктәп программалары кеүек иртә ҡатнашыу программалары ла һөҙөмтәле. Әшәке ғаиләләрҙә үҫкән балаларҙы был ҡылыҡ тормоштоң нормаль өлөшө тигән фекергә килтерергә мөмкин, шуға күрә әлеге ваҡытта был ҡарашты үҙгәртеү мөһим.
Юридик аспекттары
Украина Юғары Радаһы 2017 йылдың декабрендә көнкүрештә көс ҡулланыу өсөн енәйәт яуаплылығы индерә, 150 сәғәт йәмәғәт хеҙмәтенән ике йылға тиклем иректән мәхрүм итеүҙе ҡаралған була. Украинала өйҙәге көс ҡулланыуҙы билдәләүгә туҡмау, интимаға мәжбүр итеү, психологик баҫым һәм аҡсаны элементар ихтыяждарға сикләү инә. Закон теркәлмәгән никахтарҙа йәшәгән парҙарға ла ҡағыла. Бергә йәшәргә йәки кейәүгә сығырға мәжбүр итеү төрмәгә ултыртыу менән язаланасаҡ[136].
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Проект Федерального закона Об основах государственной поддержки семьи в Российской федерации. Опубликован 18 октября 2007. Проверено 14 мая 2010.
- Федеральная служба государственной статистики. Правонарушения // Женщины и мужчины России / Бугакова Н. С., Воронина И. В., Максимова М. В.. — М.: Росстат, 2016. — С. 180−185. — 208 с. — ISBN 978-5-89476-427-6.
Һылтанмалар
- Морозова К. Инструкция: как помочь жертве домашнего насилия, если вы не специалист : [арх. 3 ноябрь 2019] / Ксения Морозова // Собака.ru. — 2019. — 30 октября.