Гай Юліюс Цэзар

Пачатак кар’еры

Нарадзіўся ў вельмі знатнай, але беднай патрыцыянскай сям’і Юліюсаў, якія ўзводзілі сваё паходжаньне да багіні Вэнэры і цара Анка Марцыюса. Дакладная дата яго нараджэньня невядомая, бо пачаткі адпаведных біяграфічных твораў Плютарха і Свэтоніюса не захаваліся. Падчас панаваньня ў Рыме дыктатара Сулы у 82 — 79 да н. э. быў вымушаны зьбегчы з Рыму і хавацца ў Азіі, бо Цэзар зьяўляўся сваяком Марыя і Цыны, ворагаў Сулы. Акрамя таго, Сула спрабаваў разьвесьці Цэзара зь яго жонкай Карнэліяй^[15], выкарыстоўваючы свае дыктатарскія паўнамоцтвы. У час свайго выгнаньня Цэзар служыў у віфінскага цара^[15] і аднойчы трапіў у палон да піратаў^[16]. У выгнаньні Цэзар працягваў атрымліваць адукацыю (у прыватнасьці, на высьпе Родас^[17]), што потым дапамагло яму ў палітычнай кар’еры. Цэзар быў майстрам лацінскай пісьмовай мовы, а таксама зьяўляўся выдатным прамоўцай.

Хутка пасьля адыходу Сулы ад улады Цэзар быў абраны на малодшую грамадзянскую пасаду квэстара. Сьмерць Сулы ў 78 да н. э. дазволіла вярнуцца да былых дэмакратычных традыцыяў. Адбываліся вольныя выбары магістратаў, суды зноўку сталі роўнымі, і рашэньні выносіліся не па пажаданьню дыктатара, а гэтак, як прагаласуюць судзьдзі. Цэзар быў ужо даволі бачнай палітычнай фігурай, таму што неаднаразова прыцягваў да суду магістратаў, якімі быў незадаволены народ (напрыклад, Далябэлу і Публіюса Антоніюса^[18]). Таксама Цэзар зрабіў выдатную прамову падчас пахаваньня сваёй жонкі^[19], пасьля чаго ён стаў лічыцца цудоўным прамоўцай. У гэтай прамове ён таксама закрануў тэму паходжаньня свайго роду ад багіні Вэнэры. Таксама Цэзар таемна аднавіў бюсты свайго сваяка Гая Марыя, якія ў свой час зьнішчыў Сула^[20].

Празь некалькі год на выбарах прэтара Цэзар перамог зь вялікай перавагай, дзякуючы сваім здольнасьцям прамоўцы і велізарнай папулярнасьці сярод плебэяў, якія складалі большасьць выбарнікаў. Аднак на падтрымку сваёй папулярнасьці, у тым ліку на арганізацыю гульняў для народа, Цэзар патраціў безьліч грошаў, у выніку чаго яго фінансавае становішча вельмі пагоршылася^[18]. Менавіта ў гэты час Цэзар зблізіўся з Красам, адным з найбагацейшых рымлянаў таго часу. Крас бачыў у Цэзары прыладу для барацьбы супраць свайго ворага Пампэя і таму шчодра азалаціў Цэзара^[21].

У 63 да н. э., пасьля сьмерці вялікага пантыфіка Квінта Цэцыліюса Мэтэла Піюса, Цэзар быў абраны на гэтую вельмі ганаровую пасаду і стаў захавальнікам рымскіх рэлігійных традыцыяў, хаця на пасаду прэтэндавалі таксама два вельмі вядомых чалавека — Ісаўрык і Катул^[22]. Аднак у часы Цэзара старыя рымскія рэлігійныя традыцыі амаль не паважаліся, а ў Рыме зьяўляліся новыя культы, прынесеныя з Грэцыі, Малай Азіі, Эгіпту і Блізкага Ўсходу, таму функцыі вялікага пантыфіка былі значна меншыя за ранейшыя.

У тым жа 63 да н. э. Рым перажыў найбуйнейшую спробу незадаволеных існуючым ладам кіраваньня зьдзейсьніць дзяржаўны пераварот — змову Катыліны. Лічылася, што Цэзар меў дачыненьне да змовы, а раней, у 65 да н. э. ён нібыта быў адным з галоўных асобаў першай спробы змовы. Аднак доказаў удзелу Цэзара ў змове не было, таму супраць яго не былі высунуты прамыя абвінавачваньні. Аднак Катон Малодшы ў сваёй прамове ў сэнаце паспрабаваў абвінаваціць Цэзара ў дачыненьні да змовы^[22], але Цыцэрон, які кіраваў раскрыцьцём змовы і пакараньнем вінаватых, ня стаў прымаць меры супраць Цэзара, улічваючы папулярнасьць Цэзара сярод плебеяў.

Пасьля прэтарства ў Рыме Цэзар выехаў у падначаленую яму на нейкі тэрмін правінцыю Дальняя Гішпанія^[21]. У Гішпаніі Цэзар правёў некалькі невялікіх вайсковых кампаніяў і атрымаў навыкі ваяра і камандуючага^[23], якія потым спатрэбіліся яму ў Галіі. Плютарх распавядае, што калі Цэзар ехаў у падначаленую яму Гішпанію і калі ён праязджаў празь невялікае селішча, Цэзар у адказ на нейкі жарт сваіх сяброў сказаў: «Што да мяне, я б хацеў быць першым тут, чым другім у Рыме»^[21].

Праўленьне Цэзара лічаць аднім з галоўных момантаў у працэсе пераходу ад Рэспублікі да Імпэрыі, бо менавіта ён пачаў таптаць рэспубліканскія дзяржаўныя звычаі і ўсталёўваць новыя. Выдатны гісторык, ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па літаратуры Тэадор Момзэн у сваёй фундамэнтальнай «Рымскай гісторыі» ўсімі сродкамі ўзвышаў Цэзара, паралельна прыніжаючы ўсіх сучасных яму палітыкаў, і перш за ўсё Пампэя. Аднак лічыцца, што пазыцыя Момзэна знаходзілася пад уплывам палітычных падзеяў у Нямеччыне канца XIX стагодзьдзя. Шмат хто з гісторыкаў пачатку XX стагодзьдзя палемізаваў з Момзэнам адносна ягоных поглядаў, і ў тым ліку адносна яго відавочных цэзарыянскіх пазыцыяў. У больш позьніх, у тым ліку сучасных працах дзейнасьць Цэзара ацэньваецца нэўтральна і на фоне сучаснай яму вельмі складанай эпохі.

Ад кагномэна Цэзара паходзяць германская назва манарха kaiser і славянская цар. У гонар Цэзара таксама названыя месяц яго нараджэньня (былы квінтыліюс), назва якога перайшла ў шмат эўрапейскіх моваў.

• Біяграфія Юліюса Цэзара
• Юліюс Цэзара на BBC
• Grey, D. The Assassination of Caesar, Clio History Journal, 2009.