Птэразаўры
Птэразаўры — атрад вымерлых паўзуноў кляды архазаўраў. Узьніклі ў позьнім трыясе, зьніклі падчас крэйдава-палеагенавага выміраньня. Птэразаўры лічацца першымі хрыбетнымі жывёламі, якія разьвілі здольнасьці да палёту. Да іх ліку ўваходзяць найвялікшыя істоты ў гісторыі Зямлі, што маглі лётаць (квэцалькаатль, гатцэгаптэрыкс)[1][2]. У масавай культуры звычайна апісваюцца як крылатыя дыназаўры, але насамрэч зьяўляюцца толькі сястрынскім таксонам апошніх у межах кляды арнітадыраў.
| Птэразаўры | |
 Дымарфадонт | |
| Клясыфікацыя | |
|---|---|
| Царства | Жывёлы |
| Тып | Хордавыя |
| Падтып | Хрыбетныя |
| Кляса | Паўзуны |
| Атрад | Птэразаўры |
| Бінамінальная намэнклятура | |
| Pterosauria | |
Марфалёгія
Крылы птэразаўраў уяўлялі сабой мэмбрану са скуры ды цягліцаў, якая падтрымлівалася доўгім чацьвёртым пальцам.[3] Большасьць прадстаўнікоў атраду мела доўгія сківіцы з вострымі аднастайнымі зубамі. У буйных позьніх формаў (птэранадонт) зубы зьніклі. Шэраг птэразаўраў валодаў грабянямі на галаве, якія маглі мець апазнавальную фунцкцыю або быць прыкметай плоцевага дымарфізму. Размах крылаў птэразаўраў вагаўся ад 25 сантымэтраў[4] да 12 мэтраў.[5]
Гісторыя вывучэньня
Першыя рэшткі птэразаўраў (адбітак на камені з баварскіх сланцаў) былі апісаныя Каліні ў 1784 годзе. Натураліст назваў знаходку «невядомай марской жывёлай». Толькі ў 1801 годзе Жорж Кюўе прыйшоў да высновы на конт паветранага ладу жыцьця вымерлай жывёлы, якую назваў птэрадактылем.[6] Тым ня менш, у першай траціне ХІХ стагодзьдзя ўяўленьне пра птэразаўраў як пра водных жывёлаў мела шырокі распаўсюджаньне.[7] Атрад Pterosauria быў выдзелены ў 1834 годзе Каўпам.
Біялёгія
Першыя птэразаўры мелі невялікія памеры і харчаваліся пераважна суставаногімі. Цягам канца юры — пачатку крэйды прадстаўнікі атраду трансфармаваліся з прадстаўнікоў біёты лясоў у жывёлаў, трафічна зьвязаных з морам. Магчыма, гэта было зьвязана з узьнікненьнем птушак. У канцы крэйды сярод птэразаўраў захаваліся толькі буйныя формы (птэранадонт, квэцалькаатль). Самі ж яны зьяўляліся здабычай тэраподаў і марскіх паўзуноў. Традыцыйна лічыцца, што птэразаўры не былі здольнымі вольна рухацца па зямлі, а толькі павольна перамяшчацца з апорай на крылы, але меркаваныя знаходкі сьлядоў даюць падставу падвергнуць гэта сумневу.
Для птэразаўраў не выключаюцца наяўнасьць цеплакроўнасьці, жыванароджаньня й гадоўлі маладых асобнікаў. Віды, якія займалі экалягічную нішу сучасных марскіх птушак, маглі падобным чынам ўтвараць калёніі на прыбярэжных скалах.
Клясыфікацыя
У цяперашні час апісана 205 радоў птэразаўраў. Яны падзяляюцца на дзьве асноўныя групы — даўгахвостых вусякажэрных рамфарынхаў, памеры якіх не перавышалі 1,5 мэтру (раньняя — позьняя юра) і караткахвостых грабяністых птэрадактыляў. Асобна стаяць позьнетрыясавыя формы, якія паводле выгляду й ладу жыцьця бліжэй да рамфарынхаў.
Эўдымарфадонт, прымітыўны вусякажэрны птэразаўр
Цэрадактыль, сярэдні крэйдавы птэразаўр
Гатцэгаптэрыкс, гіганцкі позьнекрэйдавы птэразаўр
