Аляксандр Рыгоравіч Чарвякоў

Народжаны Аляксандр Чарвяк. У пачатку палітычнай дзейнасці падпісваўся як Алесь Чэрвяк (Чарвяк). Паводле гісторыка Наталлі Голубевай, Чарвяк змяніў прозвішча на Чарвякоў у 1918 годзе паводле рэкамендацыі тагачаснага старшыні народнага камісарыята па справах нацыянальнасцяў у бальшавіцкім урадзе Іосіфа Сталіна (Джугашвілі)^[3].

Нарадзіўся 8 сакавіка (ст. ст. 25 лютага) 1892 года ў вёсцы Дукоркі Ігуменскага павета Мінскай губерні (цяпер у складзе вёскі Дукора Пухавіцкага раёна) у сялянскай сям’і^[4]. Скончыў царкоўнапрыходскую школу, а пасля гарадское вучылішча. У сямнаццаць гадоў вытрымаў экзамен на званне народнага настаўніка, настаўнічаў у Троцкім павеце^[4].

У 1915 годзе скончыў Віленскі настаўніцкі інстытут^[5], прызваны ў армію. Праз сваю адукацыю быў накіраваны ў школу прапаршчыкаў, якую паспяхова скончыў, служыў у розных часцях. Атрымаў накіраванне ў Петраград, дзе павінен быў прайсці курс у кулямётнай школе, трапіў у горад 28 лютага 1917 года^[4]. 3 мая 1917 года член РСДРП(б), прымаў актыўны ўдзел у ліпеньскіх падзеях у Петраградзе  (руск.) (бел., у гэты ж час пазнаёміўся з Іосіфам Сталіным^[4]. Паводле рэкамендацыі Змітра Жылуновіча становіцца сябрам Нарвскай арганізацыі Беларускай сацыялістычнай грамады^[4]. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Беларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі бальшавіцкага кірунку, якая існавала з восені 1917 да красавіка 1918 года, калі на яе аснове была створана беларуская секцыя РКП(б) пры Пецяргофскім райкаме РКП(б). Увосень 1917 года сябра Беларускага бежанскага камітэта^[4]. Удзельнік Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года ў Петраградзе.

Удзельнік Першага Усебеларускага з’езда ў Мінску (5 (18)—18 (31) снежня 1917) ад беларусаў-бальшавікоў Петраграда^[4]. У лютым—траўні 1918 года камісар Беларускага нацыянальнага камісарыята. 3 ліпеня 1918 года ў Чырвонай Арміі: камісар дывізіі, аднак па дарозе да месца службы цягнік пацярпеў крушэнне і Чарвякоў быў вызвалены з пасады «праз атрыманыя ўдары»^[4]. Атрымаў месца загадчыка культурна-асветніцкага аддзела ва Усерасійскім бюро ваенных камісараў пры УЦВК^[4]. Адначасова ўваходзіў у кіруючае ядро Беларускіх секцый РКП(б)^[5].

1 студзеня 1919 года ў ліку 5 членаў Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі падпісаў у Смаленску Маніфест Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі аб абвяшчэнні Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі (ССРБ). У 1919 годзе камісар асветы ССРБ, намеснік наркама асветы Літоўска-Беларускай ССР, член ЦВК Літоўска-Беларускай ССР^[5].

Пасля пачатку польска-савецкай вайны на тэрыторыі Беларусі ў палітаддзеле Заходняга фронту, начальнік палітаддзела Гомельскага ўмацаванага раёна, асобнай Гомельскай крапасной брыгады. У 1920 годзе начальнік аддзела РВС Заходняга фронту, старшыня Менскага губернскага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта, ВРК ССРБ. 31 ліпеня 1920 года ад імя ЦК КП(б)ЛіБ разам з прадстаўнікамі ЦК Бунда, Беларускай камуністычнай арганізацыі, Цэнтральнага бюро прафесійных саюзаў Менска і Менскай губерні падпісаў Дэкларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь. Удзельнік мірных перамоў з Польшчай у Рызе ў кастрычніку 1920 года^[5]. Першапачаткова беларуская дэлегацыя (як ад ССРБ так і ад БНР) не была запрошаная. Аляксандр Чарвякоў самастойна накіраваўся ў Рыгу як старшыня ВРК БССР, разам з ім едзе сакратар рэўкама Іван Клішэўскі. Атрымаць прызнанне савецкай беларускай дэлегацыі не ўдалося, але Чарвякоў застаўся як эксперт пры савецкай дэлегацыі без надання афіцыйнага статусу^[3].

У 1920—1924 гадах старшыня ЦВК і СНК БССР, з 1924 года — старшыня ЦВК БССР і адзін са старшынь ЦВК СССР з 1922 года. Удзельнічаў у падрыхтоўцы ўтварэння СССР, распрацоўцы 5-гадовых планаў развіцця народнай гаспадаркі і культуры СССР і БССР, Канстытуцый СССР і БССР. Вялікую ўвагу аддаваў умацаванню і развіццю беларускай савецкай дзяржаўнасці, нацыянальнай культуры, асветы, ліквідацыі непісьменнасці, прыхільнік беларусізацыі. Аўтар прац па гісторыі барацьбы беларускага народа за савецкую ўладу, эканамічным і культурным становішчы беларускай рэспублікі^[5].

Член ЦБ КП(б)Б у 1920—1924, ЦК і Бюро ЦК КП(б)Б у 1924—1937. Член ЦВК БССР у 1919—1937 і яго Прэзідыума, ЦВК СССР і яго Прэзідыума з 1922 года^[5].

У канцы 1920 — пач. 1930-х гадоў Аляксандр Чарвякоў быў абвінавачаны ў тым, што падзяляе праваапартуністычныя погляды Мікалая Бухарына, затушоўвае вядучую ролю прамысловасці, найперш цяжкай, у сацыялістычнай перабудове вёскі падмяняе пралетарскі характар Кастрычніцкай рэвалюцыі дробнабуржуазным; ідэалізуе беларускія дробнабуржуазныя партыі, з’яўляецца прыхільнікам тэорыі «саступак» нацыянальнай інтэлігенцыі. Рабіўся вывад пра тое, што ў яго прамовах і артыкулах сфармулявана цэлая сістэма праваапартуністычных і нацыянал-апартуністычных поглядаў. Пад націскам крытыкі на партыйных пленумах, пасяджэннях Бюро ЦК, у прэсе ён вымушаны быў прызнаць наяўнасць зробленых памылак і абяцаў выправіць іх практычнай працай^[5].

Асабліва жорстка Аляксандра Чарвякова крытыкавалі на XVI з’ездзе КП(б)Б (10—19 чэрвеня 1937). Ад яго патрабавалі тлумачэнняў, чаму ў часе праверкі партыйных дакументаў не выкрыў ні аднаго «ворага народа», каб назваў носьбітаў варожых ідэй у КП(б)Б, дзяржаўным апараце, асяроддзі інтэлігенцыі^[5]. Абвінавачвалі ў тым, што ён з’яўляецца ідэйным натхняльнікам і кіраўніком нацыянал-апартуністычнай плыні ў партыі, намякалі на вяршэнства ў антысавецкім падполлі ў БССР. Дэлегаты патрабавалі выказаць Старшыні ЦВК палітычны недавер. У перапынку з’езда Аляксандр Чарвякоў застрэліўся ў сваім службовым кабінеце^[6]. Рэабілітаваны ў 1957 годзе^[7].

Пахаваны на Вайсковых могілках Менска.

Быў жанаты з Ганнай Іванаўнай Чарвяковай, мелі дачку Соф’ю (1918—2000). Адразу пасля пахавання Аляксандра Чарвякова Ганна з дачкой з’ехала ў Маскву, каб пазбегнуць рэпрэсій. Ганна Іванаўна арыштаваная ў 1937 годзе ў Маскве, вызваленая з лагера ў 1945 годзе^[8]. Дачка, Соф’я Аляксандраўна, у сакавіку 1938 года выключаная з Баўманскага інстытута, высланая ў адміністрацыйным парадку ў Яраслаўль, куды па вызваленні пераехала і яе маці. У 1948 годзе Соф’ю Чарвякову выслалі ў Кустанайскую вобласць Казахскай ССР, з ёй паехала маці. У 1964 годзе Соф’я Аляксандраўна з сынам Аляксандрам вярнулася ў Мінск^[9].

• За Савецкую Беларусь. Мн., 1927;
• …Я ніколі не быў ворагам: Выбраныя артыкулы і прамовы; Успаміны сучаснікаў. Мн., 1992.

Фігуруе ў 22 раздзеле аповесці «Знак бяды» Васіля Быкава^[10], у трэцяй частцы рамана Івана Мележа «Пoдыx нaвaльнiцы»^[11]. Аляксандр Чарвякоў выяўлены на карціне Леаніда Дударэнкі «Мінск, 1919» (1977)^[12].

У 1967 годзе ў гонар Аляксандра Чарвякова названыя вуліца і завулак у Цэнтральным раёне Мінска^[13]. У гонар Аляксандра Чарвякова названая вуліца ў Дукоры. Імя Чарвякова носіць Свіслацкая сярэдняя школа Пухавіцкага раёна, дзе створаны прысвечаны яму музей. На колішнім Другім Доме Саветаў (гістарычны Дом Свянцікага), дзе жыў Аляксандр Чарвякоў, усталяваная памятная дошка^[14].