Poloniom

E dibenn an XIXvet kantved e oa Marie Curie hag he gwaz o klask gouzout ar perag eus skinoberiegezh ar pechblende^[1] goude m'o devoe tennet an uraniom hag an toriom anezhañ : skinoberiekoc'h c'hoazh eget ₉₂U ha ₉₀Th kevret e chome ar pechblende. An elfenn ₈₄Po, betek 400 gwezh skinoberiekoc'h eget an uraniom, a voe hiniennekaet ganto da gentañ, e miz Gouere 1898^[2],[3], hag an elfenn ₈₈Ra e miz Kerzu 1898^[4].

Diwar Polonia, bro-c'henidik Marie Curie, e voe anvet an elfenn 84 ; ur mennozh politikel a voe pennabeg an dibab-se, pa felle da Varie Curie embann stad he bro a oa rannet etre Aostria, Prusia ha Rusia d'ar mare-se.

Nebeut-tre a boloniom naturel zo war an Douar, pa ne gaver nemet war-dro 0,1 mg anezhañ en un donennad pechblende ; diaes-bras eo neuze kenderc'hañ Po : war-dro 9 gramm a voe tennet eus 37 tonennad ag oksidenn blom PbO₂ er bloavezhioù 1950, ha biskoazh n'eus bet tennet muioc'h abaoe.^[2]
Kevanaozañ ²¹⁰Po a c'haller ober dre vombezenniñ bismut ²⁰⁹Bi gant neutronoù a-benn kaout ²¹⁰Bi, a ro ²¹⁰Po dre skinoberiegezh β.
War-dro 100 gramm a boloniom a vez kenderc'het bep bloaz dre an hentenn-se, e kreizennoù nukleel Rusia pergen.

Daoust d'ar poloniom teuziñ e 254°C ha birviñ e 962 °C ez eo aezhidik-kenañ : pa vez lakaet en aer e 155 °C hepken ez a an hanter anezhañ da aezhenn e 45 eurvezh. Ar perzh-se a c'haller arverañ evit disrannañ Po diouzh Bi^[5].

Kimiek

Par da re ar bismut ₈₃Bi hag an telluriom ₈₄Te eo perzhioù kimiek ar poloniom.
Aes eo dileizhañ Po en trenkennoù, hogen diaesoc'h eo en ober e bazennoù. Liv roz zo gant an dileizhennoù en abeg d'an ionoù Po⁺⁺, met dre skinoberiegezh e tro an ionoù da Po⁺⁺⁺⁺ ha liv melen a zeu gant an dileizher. Klogor a c'hoarvez en argerzh, tommañ ha bannañ gouloù a ra an endalc'herioù e gwer en abeg ma lonkont rannoùigoù α.

Evel ar seleniom ₃₄Se, an telluriom ₅₂Te hag ar bevargant ₈₀Hg e c'hall ar polonium bezañ metilaet gant garvevien : dre oberiantiz ar garvevien hag ar metilkobalamin (vitamin B12) e teu CH₃Po, a dro buan da aezhenn^[6].

Izotopoù

Gant un hanter-vuhez a 138,376 devezh ez eo ²¹⁰Po an izotop naturel stabilañ a-douez an 33 izotop anavezet, eus Po-188 da Po-220. Rannoùigoù α a vez eztaolet gant Po-210, pemp mil gwezh muioc'h eget Ra-226 bep eilenn, setu perak e ro an izotop Po-206 (hanter-vuhez : 8,8 devezh).
Kevanaozet e vez ²⁰⁹Po (hanter-vuhez : 103 bloavezh) ha ²⁰⁸Po (2,898 vloavezh).

En abeg d'e skinoberiegezh c'halloudus ez eo bet arveret Po en U. R. S. S. evel un andon a rannoùigoù α, a servije da dermeniñ tevder gwiskadoù metal dre vuzuliañ ar c'holl er skinoberiegezh. Pa voe merzet e vez eztaolet gwrez gant ar poloniom — dre skinoberiegezh e ro 1 gramm Po 140 watt a c'hremm e 500 °C — e voe implijet da c'henel gwrez, ar pezh a sevijas da dommañ diabarzh al loarelloù Kosmos 84 ha Kosmos 90 a voe bannet e 1965, hag an egorlistri Lunokhod a voe kaset d'al Loar e 1970 ha 1973.
Gant oksidenn beriliom BeO e farder ar c'hendeuzad Po-BeO a servij da dreiñ ar rannoùigoù α e neutronoù a vez arveret da zeluskañ armoù nukleel ha da ensellet ar puñsoù eoul-maen.
An hevelep rannoùigoù α a vez implijet da ionaat an aer ha dre-se da nullañ an tredansavoniezh er gwiaderezhioù, ar rolladoù paper ha mezell, hag ar metal kent e livañ. Dañjerus-kenañ eo ar poloniom evelato, setu e vez erlerc'hiet ouzh andonioù rannoùigoù β, a c'hall bezañ harzet gant ur follenn aluminiom^[7].