3. vijek

Za 3. vijek u istočnoj hemisferi je karakteristično da su u oba dotadašnja svjetska carstva izbile velike krize koje su ih dovele na rub, a u nekim slučajevima i preko ruba propasti.

Na istoku Azije je Kinesko carstvo bilo razdirano stalnim sukobima između ambicioznih gospodara rata, koji će 220. dovesti i do formalnog ukidanja dinastije Han i podjele zemlje na Tri kraljevstva. To je dovelo do određene stabilnosti, iako su se sukobi nastavili, ali tada su bili manje haotični. Godine 280. iz tih sukoba kao pobjednik je izašla dinastija Jin koja je uspjela ponovno ujediniti zemlju.

Slični procesi su zadesili i Rimsko carstvo na zapadu, iako je ono na početku vijeka uživalo relativnu stabilnost pod Severskom dinastijom koja je provela određene reforme. Međutim, godine 235. je vojnička pobuna, čijom je žrtvom bio car Aleksandar Sever započeo period stalne borbe za vlast između ambicioznih vojnih komandanata, odnosno stalnog građanskog rata koji je u ekonomskom, demografskom i moralnom smislu iscrpio Rimsko carstvo. To su počeli koristiti barbari, pogotovo Goti i Alemani, koji su počeli pustošiti dotada sigurna područja Carstva. Procesi, koji su kasnije postali poznati kao kriza 3. vijeka, su svoj vrhunac dostigli kada se Rimsko carstvo de facto raspalo na nekoliko samostalnih država. Time je označen početak perioda Kasne antike. Kriza je završena tek dolaskom Dioklecijana na vlast koji je otpočeo niz dalekosežnih upravnih i političkih reformi, prvenstveno vezanih uz uspostavu dominata, kao i podjelu Carstva na četiri cjeline u sistemu tzv. tetrarhije.

Stalna politička nestabilnost Partskog Carstva i iscrpljenost ratovima s Rimom je početkom 3. vijeka dala priliku dotada vijekovima potlačenim Perzijancima da obnove svoju nekadašnju državu pod dinastijom Sasanida. Njenom razvoju je značajno doprinijela obnova zoroastrizma koji je tada doživio svoj procvat i dao ideološku podlogu perzijskim vladarima da od novog Sasanidskog carstva načine supersilu sposobnu da se ravnopravno suprotstavi dotle neprikosnovenom Rimu.

• Rani 3. vijek - pogrebi u Katakombama postaje uobičajen način sahranjivanja pokojnika.
• 208. odigrala se kineska mornarička Bitka kod Crvenih stijena.
• 211. - 217. vladavina rimskog cara Karakale.
• Konstitutio Antoniniana, edikt kojim rimski car Karakala daje državljanstvo svim slobodnim rimskim muškarcima.
• 212. - 217. Karakaline terme.
• 220. kraj vladavine dinastije Han nakon osnivanja Tri kraljevstva u drevnoj Kini. Njihov period vladavine trajat će do 280. n. e.
• 222. - 235. vladavina rimskog cara Aleksandra Severa.
• Ardašir I. iz dinastije Sasanida osvaja Partsko carstvo u Bici kod Hormizdgana.
• 230. - 232.: dinastija Sasanida iz Perzije pokreće rat za povratak ranije izgubljenih teritorija na rimskom istoku.
• 234.: kineski vojni i politički strateg Zhuge Liang umire od posljedica rana zadobijenih u Bici na ravnicama Wuzhang.
• 235. - 284.: Kriza 3. vijeka u Rimskom carstvu.
• 244. Bitka kod planine Xinshi, Kina.
• 250. - 538. Kofunsko razdoblje, prvi dio Kofunskog razdoblja u Japanu.
• 258. Pokolj hrišćana od strane rimskog cara Valerijana.
• 260. Rimski car Valerijan zarobljen od strane perzijskog vladara Šapura I.
• 263. Država Cao Wei iz kineskog razdoblja Tri kraljevstva osvaja kraljevstvo Shu Han.
• 265: Dinastija Jin osnovana je nakon rušenja dinastije Cao Wei od strane Cara Wua od Jine.
• 280: Dinastija Jin ponovo ujedinila Kinu u jedno carstvo nakon osvajanja države Istočni Wu.
• 284 - 305: Dioklecijan, rimski car.
• 291 - 306: Rat Osam prinčeva, građanski rat klanova Sima u Kini.
• Sarnath postaje centar budističke umjetnosti u Indiji.
• Počinje širenje kukuruza kao prehrambenog proizvoda iz Meksika u Sjevernu Ameriku.
• Kraljevstvo Funan dostiže vrhunac svoje moći.
• Seoba Gota iz Gotikskandze oko ušća rijeke Visla do Ukrajine, stvorivši Černjahivsku kulturu.
• Menora i Kovčeg Saveza, zidno slikarstvo pronađeni u jevrejskoj katakombi, Villa Torlonia (Rim).
• Počinje koptski period.
• "Siddhartha u palati", detalj sa reljefa napravljenog na arheološkom lokalitetu Nagarjunakonda, država Andhra Pradesh, Indija, (približni datum). Skulptura pripada kasnijem Andhra periodu i sada se čuva u Narodnom muzeju u New Delhiju.
• Junus i riba, dvije male statue iz grupe, napravljene na području istočnog Mediterana, vjerovatno u Maloj Aziji. Sada se čuva u Muzeju umjetnosti u Clevelandu, američka država Ohio.
• Napravljen rimski Magerius mozaik, na području današnjeg Tunisa.
• Kasni 3. vijek - rani 4. vijek - oslikan plafon Katakombi Marcellinusa i Petra sa likovima Isusa kao dobrog pastira, te likovima Petra i Marcellinusa u molitvenom položaju sa uzdignutim rukama (oranta) i detaljima iz priče o Junusu (Jona).

• Ardashir I, osnivač Sasanidskog carstva
• Artabanus V, posljednji vladar Partskog carstva
• Aurelijan, rimski car
• Klement Aleksandrijski, hrišćanski teolog na Aleksandrijskoj bogoslovnoj školi
• Cao Cao, kineski državnik
• Cao Pi, osnivački vladar Kraljevstva Wei
• Cao Rui, vladar Kraljevstva Wei
• Karakala, rimski car
• Klaudije II Gotski, rimski car
• Konstancije I Hlor, rimski car
• Papa Kornelije, rimski biskup
• Kiprijan Kartaški, biskup Kartage
• Dioklecijan, rimski car
• Heliogabal, rimski car
• Galijen, rimski car
• Guan Yu, kineski vojskovođa
• Julija Domna, rimska carica
• Julija Meza, rimska plemkinja
• Liu Bei, osnivački vladar kraljevstva Shu Han iz vremena Tri kraljevstva
• Mani, osnivač vjerskog učenja Manihejstva
• Marko Aurelije Prob, rimski car.
• Maksimin I Tračanin, rimski car.
• Nagarđuna, budistički sveštenik.
• Lucije Septimije Odenat, vladar Palmirskog carstva.
• Filip Arabljanin, rimski car.
• Postum, osnivački vladar Galskog carstva.
• Septimije Sever, rimski car.
• Aleksandar Sever, rimski car.
• Sima Shi, kineski vojskovođa, političar i regent.
• Car Wu od Jina, osnivački vladar Dinastije Jin.
• Sima Yi, kineski vojskovođa i državnik.
• Sima Zhao, kineski vojskovođa i regent.
• Shapur I, vladar Sasanidskog carstva.
• Maharadža Sri Gupta, osnivački vladar Gupta dinastije.
• Sun Quan, osnivački vladar kraljevstva Istočni Wu.
• Tetrik I, vladar Galskog carstva.
• Trieu Thi Trinh, ženski vođa vijetnamskog pokreta otpora protiv okupacije od strane kineske države Istočni Wu.
• Valerijan, rimski car.
• Septimija Zenobija, vladarka Palmirskog carstva.
• Zhang Fei, kineski vojskovođa.
• Zhao Yun, kineski vojskovođa.
• Zhuge Liang, poznat kao najveći vojni strateg tokom vremena Tri kraljevstva.

• Cao Zhi, kineski pjesnik i pisac.
• Klaudije Elijan, rimski pisac.
• Diogen Laertski, grčki biograf.
• Fu Xuan, kineski pjesnik i pisac.
• Heliodor od Emese, grčki pisac.
• Hipolit Rimski, rimski hrišćanski pisac i teolog, prvi Antipapa.
• Liu Ling, kineski pjesnik.
• Marije Maksim, rimski biograf.
• Origen, helenistički učenjak, asketa i rani hrišćanski teolog.
• Ruan Ji, kineski pjesnik.
• Tertullian, rimski hrišćanski pisac i teolog.
• Zuo Si, kineski pjesnik i pisac.

• Emilije Papinijan, rimski pravnik.
• Aleksandar Afrodizijski, grčki filozof.
• Amonije Sakas, grčki filozof.
• Kasije Dion, rimski historičar.
• Kasije Longin, grčki filozof.
• Cenzorin, rimski gramatičar.
• Chen Shou, kineski historičar.
• Deksipp, grčki historičar.
• Diofant, grčki matematičar.
• Gaj Julije Solin, rimski gramatičar.
• Herodian, grčki historičar.
• Huangfu Mi, kineski učenjak i ljekar.
• Jamblih, helenistički sirijski filozof.
• Ji Kang, kineski filozof.
• Julije Paul, rimski pravnik.
• Liu Hui, kineski matematičar.
• Ma Jun, kineski inžinjer i izumitelj.
• Pap Aleksandrijski, grčki matematičar.
• Pei Xiu, kineski kartograf i geograf.
• Plotin, rimski filozof.
• Porfirije Tirski, helenistički filozof.
• Ruan Xian, kineski filozof.
• Sekst Julije Afrikanac, rimski historičar.
• Shan Tao, kineski filozof.
• Wang Bi, kineski filozof.
• Wang Rong, kineski učenjak.
• Xiang Xiu, kineski učenjak.

• 3. vijek na Wikimedia Commonsu