Rat

Većina stručnjaka vjeruje da rat ili fenomeni slični ratu postoje od nastanka moderne ljudske vrste, odnosno od vremena nastanka organiziranih ljudskih društava. Dok je prahistorijsko ratovanje u mnogo čemu bilo slično lovu, odnosno imalo oblik zasjeda i prepada, odnosno pljačkaških pohoda među grupama lovaca-sakupljača, razvoj civilizacije je sa sobom donio značajne promjene u načinu njihovog vođenja.Sjedilačke, odnosno poljoprivredne društvene grupe, daleko su više vezane uz određenu teritoriju, a višak hrane i podjela rada omogućava da se počne proizvoditi bolje oružje, odnosno razvijati posebne društvene grupe ratnika koje će predstavljati prve organizirane vojske.

Rat je kroz historiju bio izvorom ozbiljnih etičkih dilema.Iako su mnoge drevne države, narodi i kulture, isto kao i neke danas,na rat gledali kao plemenitu djelatnost i uglavnom pozitivni društvenifenomen, s vremenom su se pojavile dileme o etičkoj opravdanosti rata.Danas se na rat općenito gleda kao na nepoželjnu, a za neke i moralnoneprihvatljivu djelatnost. S druge strane, mnogi vjeruju kako je rat,ili barem pripravnost za njega u svrhu odvraćanja, nužan za odbranuzemlje i drugih vrijednosti. Pacifisti, pak, vjeruju daje rat po prirodi nemoralan te da se ne bi smio nikada voditi po bilokakvim okolnostima. Taj je stav strastveno propovijedio indijski vođaMohandas (Mahatma) Gandhi.S druge strane, negativan pristup prema ratu je u historijskom smislutek relativno nedavno postao široko raširen. Prije toga su mnogiveliki mislioci, kao Heinrich von Treitschke, vidjeli rat kaonajplemenitiju djelatnost čovječanstva, odnosno onu u kojoj vrline kaohrabrost i čast igraju mnogo važniju ulogu nego neke druge. Nasamom početku prvog svjetskog rata je poznatipisac Thomas Mann napisao, "Nije li mir ništa drugo do procesgrađanskog onečišćenja, a rat element pročišćenja, oslobođenja i velikenade?" Ovakav stav je bio službeno prihvaćen od mnogih drevnih društavakao što su Sparta i Rim a 1930-ih ufašističkim državama. Poraz fašističkih država imilitarističkih režima u drugom svjetskom ratu, šok zbog dotada nezapamćenih razaranja i upotrebe nuklearnog oružja, te poratni porast duljine i kvalitete života je, pogotovo u zapadnim industrijskim zemljama, dosta pridonio da se na rat gleda kao negativnu pojavu. Mnogi danas smatraju da je jedino tzv. pravedni rat legitiman, odnosno vjeruju da se može voditi jedino kroz međunarodne organizacije poput UN koje bi trebale zaustaviti ratove i nepravednu agresiju. Drugi, pak, smatraju da su međunarodne organizacije, s obzirom na njihovu praksu posljednjih desetljeća, opterećene istim onim etičkim problemima kao i suverene države, pa nemaju nikakvo pravo suditi što jest, a što nije pravedan rat.

O uzrocima rata ne postoji konsenzus, s obzirom da se ratu kao fenomenučesto pristupa iz isključivih perspektiva, bilo da je riječ o jednojjedinoj grani nauke, bilo da je riječ o specifičnoj ideologiji.U literaturi se, međutim, uzroci rata najčešće dijele na:

• ekonomske - odnosno nastojanje da se dobave ili očuvaju ekonomski resursi koji se smatraju vitalnim za neku društvenu zajednicu ili državu (za što postoji bezbroj primjera, od sukoba prahistorijskih plemena oko lovišta do zaljevskog rata koji se vodio zbog kontrole nad naftnim izvorima Kuvajta)
• političke - odnosno nastojanje da određena država ili društvena grupa osvoji li sačuva vlast ili uticaj na određenom teritoriju (primjer za to su dinastijski sukobi u srednjovjekovnim monarhijama poput ratova ruža u Engleskoj ili francusko-pruski rat u 19. vijeku).
• ideološke - koji nastaju zbog kulturne, vjerske ili ideološke netrpeljivosti između određenih društvenih grupa ili država (primjeri za to su sukobi domorodačkih plemena s evropskim istraživačima u Doba otkrića, križarski pohodi i španski građanski rat).

Kroz historiju, pogotovo u ekonomski i kulturno razvijenijim društvima,spoznaja o visokoj cijeni rata u ljudima i materijalnim bogatstvima jerezultirala pokušajima da se ta cijena smanji kroz njegovuformalizaciju, odnosno da se način ratovanja ograniči običajima, zakonima i međunarodnim ugovorima. U nekim od ranih civilizacija, te su se zabrane odnosile na tačno određeno doba godine kada se mogao voditi rat (što je zaraćenim stranama omogućavalonesmetanu žetvu), odnosno ograničenje učestvovanja u ratu na tačnoodređene kategorije stanovništva (u pravilu muškarce tačno određene dobi i društvenog statusa) ili isključivo korištenje tačno određenih vrsta oružja i taktike.Osim iz ekonomskih i političkih, nekada su ograničenja ratovanja bilamotivirana vjerskim uvjerenjima. Jedan od primjera su Azteci, čijasu taktika i naoružanje imali svrhu fizičkog onesposobljavanja izarobljavanja neprijatelja umjesto njihovog ubijanja, a što je trebaloposlužiti za njihovo žrtvovanje bogovima.Ograničenja ratovanja, što iz političkih, što iz ekonomskih, što izvjerskih motiva, su ponekad dovodila do toga da ratovi imajuritualni karakter. Nakon što su industrijska revolucija irazvoj oružja sredinom 19. vijeka ukazali na dotada nezabilježenudestruktivnu mogućnost rata, pokret za ograničenje rata, odnosno načinanjegovog vođenja je rezultirao nizom međunarodnih konvencija koje čineosnov savremenog ratnog prava. Od svih njih sunajpoznatije Ženevske i Haške konvencije.Koncept ograničenja rata i njegovog vođenja je, pak, predmetom kritike.S jedne strane ga napadaju pacifisti, držeći kakoformalizacija i ustanovljenje "pravila" daju legimitet ratu koji je ponjima u bilo kakvoj formi apsolutno neprihvatljiv. S druge strane jekoncept ograničenja rata odbacuju razni revolucionarni pokreti i zagovornici asimetričnog ratovanja koji drže da su ratna pravila ništa drugo do propagandno sredstvo kojim u klasičnom vojničkom smislu jača strana nastoji cementirati svoj superiorni položaj na račun slabije strane koja joj se ne može efikasno suprotstaviti na način dozvoljen ratnim pravom. Takvi stavovi su se u moderno doba prvi put javili u doba francuskerevolucije, kada se po prvi put javlja i koncept totalnog rata kao negacije svih ograničenja ratovanja.

Nastojanje da se ratovi što uspješnije vode, a u posljednje vrijeme inastojanja da se rat izbjegne, su dovela do nastanka cijelog nizateorija kojima je cilj objasniti uzroke nastanka rata.Raznolikost tih teorija je znatno pospješio razvitak različitihideologija u 19. i 20. vijeku, ali i razvoj društvenih nauka čiji predstavnici često nastoje objasnitifenomen rata na temelju dostignuća vlastite naučne discipline.

Historijske teorije

Historičari, koji su se, proučavajući prošlost, prvi temeljito baviliusporedbama različitih ratova, obično su prilično neskloni stvaratinekakve opće teorije o ratu. Razlog tomu je njihovo mišljenje kako jesvaki rat jedinstven, odnosno rezultat spleta različitih, ali čestoneponovljivih okolnosti koje je nemoguće predvidjeti. Najpoznatijitakav stav je izjava britanskog historičara A.J.P. Taylora kako je"rat poput saobraćajne nesreće".

Psihološke teorije

Rat je, pogotovo u 20. vijeku, postao predmetom zanimanja modernihpsihologa, koji ga nastoje objasniti putem vlastitihteorija o ljudskom ponašanju.Jedna od najpopularnijih teorija vezanih uz rat jest ona prema kojoj suljudska bića po svojoj prirodi agresivna i nasilna, te da rat služi kaosvojevrsni ispušni ventil za nasilje i nagomilane frustracije koječlanovi društva ne mogu iskazivati u normalnim okolnostima mira.Ovu teoriju su u vlastite svrhe prigrlile predstavnice radikalnogfeminizma, s time da su nasilne sklonosti pripisaleisključivo muškarcima, dok su žene, po njima lišeneagresivnosti i sklonosti ratu. Po feministkinjama bi tek potpunisilazak muškaraca s vlasti, odnosno njihova zamjena ženama, doveo donestanka rata kao društvenog fenomena.Jedna od prilično uticajnih psiholoških teorija rata potječe izkorpusa evolucionarne psihologije, tetvrdi da je rat ništa drugo do nastavak normalnogživotinjskog ponašanja, odnosno borbe za teritoriju iuticaj koja se može zapaziti kod nekih vrsta poputčimpanzi. Popularne psihološke teorije uključuju i onekoje ih pripisuju isključivo duševnoj bolestivlastodržaca koji pokreću oružane sukobe, odnosno tvrde da je želja zamirom karkateristika duševno zdravog čovjeka.

Antropološke teorije

Dio antropologa, pogotovo onih koji su stekli velikiuticaj u drugoj polovini 20. vijeka, odbacuju ljudsku psihologiju kaouzrok ratova. Po njima teritorijalni i drugi sukobi među životinjama,odnosno sukobi između primitivnih plemena lovaca-sakupljačapredstavljaju sasvim drukčiji fenomen od rata koji je, po njima, ništadrugo do proizvod ljudske kulture icivilizacije. Po njima će rat nestati onog trenutkakada se iz svjetske kulture izbace svi sadržaji koji ga potiču.

Sociološke teorije

Sociologija je od svog nastanka razvila cijeli niz, često proturječnih, teorija koja svaka na svoj način pokušava dati odgovor napitanje o glavnim uzrocima rata. Te teorije se obično dijele u dvaglavna pravca:

• Primat der Innenpolitik (njemački: Primat unutrašnje politike), koja izbijanje ratova objašnjava unutrašnjim prilikama u pojedinoj državi
• Primat der Aussenpolitik (njemački: Primat vanjske politike), koja izbijanje ratova objašnjava geopolitičkim razlozima.

Demografske teorije

Od teorija koje rat nastoje tumačiti kao nastavak, odnosno posljedicuodređenihdemografskih trendova najpoznatija je onamaltuzijanska, koja je ime dobila po engleskom piscuThomasu Malthusu. Prema njoj stanovništvo nekedržave ili šore oblasti u pravilu raste brže nego mogućnost njihovogdruštva, kulture i civilizacije da ga opskrbe hranom. Nedostatak hranei drugih resursa sa sobom, uz glad i bolest, dovodi i rat kaojedno od sredstava kojima se stanovništvo spušta na prihvatljivurazinu.Maltuzijanci su djelomičnu potvrdu svoje teorije dobili razvojemtehnologije, kao i padom nataliteta u vodećim industrijskim zemljama20. vijeka, što je u njima dovelo do drastičnog pada volje da se voderatovi.S druge strane se kao moderna varijanta maltuzijanske teorije razvilateorija Mladenačke izbočine, koja izbijanjeratova objašnjava porastom udjela mladih muškaraca u stanovništvu nekedržave. Po toj teoriji ti mladi ljudi su lišeni bogatstva rezerviranogza stariju braću i/ili vršnjake iz viših slojeva, pa ispušni ventilpronalaze u kriminalu, radikalnoj politici, ali i sklonostisudjelovanju u ratovima. Ta se teorija, između ostalog, koristi kako bise objasnio savremeni porast radikalizma među muslimanskimstanovništvom današnjeg svijeta.

Racionalističke teorije

Racionalističke teorije odbacuju stav da je rat, pogotovo u modernomdobu, rezultat atavističkih psiholoških tendencija iliiracionalnih faktora, te umjesto toga nastoje njegovo izbijanjeobjasniti racionalnim, odnosno zdravorazumski utemeljenim odlukamavlastodržaca koji oružani sukob u određenim situacijama držeprihvatljivijom alternativom od održavanja mira po cijenu slabljenjavlastite države i dugoročnog ugrožavanja njene sigurnosti.Racionalističke teorije isto tako drže da se pogrešnost takve računicemože sa sigurnošću ustanoviti tek nakon izbijanja, odnosno završetkarata. Strana koja odluči povesti rat ili prihvatiti ratni izazov drugestrane u pravilu ne raspolaže s podacima o tehničkim, ljudskim ilimoralnim kapacitetima svog budućeg ratnog neprijatelja.

Ekonomske teorije

Ekonomske teorije rat vide kao prirodnu, a ponekad i neizbježniposljedicu ekonomske aktivnosti u pojedinom društvu i državi, odnosnokao izraz nastojanja da se zgrće što veće materijalno bogatstvo, i toputem stvaranja novih tržišta, odnosno dobavljanjastrateških resursa. Takve su teorije postale raširene u 20. vijeku, adanas uživaju velikog popularnost među predstavnicima političkeljevice. Jedna od najpoznatijih takvih teorija je marksistička.

Teorije političkih nauka

U 20. vijeku su se počele razvijati teorije koje problemu rata injegovih uzroka pristupaju s politološkog stajališta.Od njih su posebnu popularnost stekle teorije temeljene na različitimteorijama međunarodnih odnosa.Od tih teorija su najpoznatije realistička teorija, temeljena narealističkoj školi međunarodnihodnosa, koja rat promatra kao samo jedno od mnogih oruđa koje pojedinadržava koristi u svrhu ostvarivanja ili zaštite svojih ekonomskih ipolitičkih interesa.Nasuprot tom stavu, idealističkateorija na rat gleda kao posljedicu otuđenosti odnosno neodgovornostimilitaristički nastrojenih vlastodržaca prema vlastitim narodima.Najpoznatija takva teorija je teorija demokratskog mira, koja tvrdida demokratije nikada ne ratuju među sobom.Teorija tranzicije moći, pak, ratove objašnjava tzv. ratnimciklusima, odnosno periodima u kojima se smjenjujuhegemonije različitih velikih sila u svijetu.

Marksističke teorije

Marksistička teorija rata tvrdi da je uzrok svih ratovaklasna borba. Ona ratove vidi kao imperijalističke pothvate kojimaje svrha povećati moć vladajuće klase na račun proletarijata i drugihpotlačenih klasa, koje dijeli uz pomoć koncepata kao što sunacionalizam i religija.Ratovi stoga neće nestati sve dok se kroz svjetsku revoluciju ne stvori besklasno društvo.

Po uzroku i karakteru

Donja tablica navodi najčešće kategorije ratova po uzrocima, uzpojedine historijske primjere.

Pored gore navedene podjele, pojedine ideologije, kao što je marksizam,imaju običaj dijeliti ratove na dvije grupe: pravedne i nepravedne. Uslučaju marksizma pravednim ratovima se smatraju pobune robova ikampanje pokreta za nacionalno oslobođenja, dok se svi drugi ratovismatraju imperijalističkim i nepravednim.

Ratovi se nekada znaju dijeliti po opsegu, pa se tako kao fenomeni nalik na rat spominju neredi, manje pobune i državni udari. Kao eufemizam za rat se ponekad koristi izraz policijska akcija, pogotovo u 20. vijeku kada se vojne akcije provode pod geslom zavođenja reda, spriječavanja genocida ili pomoći legalne vlade u borbi protiv pobunjenika.

Ratovi se često dijele i na konvencionalne i nekonvencionalne, pri čemu se u pod prvim spominju oružani sukobi između nacionalnih država.

Po načinu i mjestu vođenja

Najpoznatija i najšira podjela ratova po načinu vođenja je podjela nakonvencionalne i nekonvencionalne ratove. Ta je podjela s vremenom mijenjala svojeznačenje kako se mijenjalo značenje izraza "konvencionalni rat".Ispočetka se odnosila na "konvencionalnost" sukoba u kome su objezaraćene strane bile sačinjene od regularnih vojski koje sudjelovale u skladu s relativno strogo određenim pravilima i običajima.Kasnije se, u 20. vijeku, s razvojem hemijskog,biološkog i nuklearnog oružja,izraz "konvencionalni rat" širi i na sukobe u kome ne učestvuju redovneoružane snage, niti koja su ograničena nekim pravilima, ali u kome seipak ne koristi tzv. oružje za masovno uništenje.Sa završetkom hladnog rata i usvajanjem međunarodnihsporazuma usmjerenih na ograničenje i zabranu upotrebe oružja zamasovno uništenje, izraz "konvencionalni rat" vraća svoje staroznačenje. Međutim, umjesto izraza "nekonvencionalni rat" se danas,često i pod uticajem "političke korektnosti"uvodi izraz asimetrični rat - najčešće kako bi se opravdala stranakoja je zbog zbog očigledne tehničke, brojčane ili inferiornosti uodnosu na neprijatelja prisiljena kršiti ratne konvencije.Ponekad na način vođenja rata bitno utječu geografske i drugeokolnosti, koje ga ograničavaju na tačno određeni prostor, koji pakograničava sredstva i snage kojima se vodi rat. Klasičan primjer suratovi između država koje ne dijele kopnenu granicu ali raspolažu sratnim mornaricama. Takvi se sukobi odvijaju namoru i nazivaju se pomorskim ratovima. Sukobi u kojimazaraćene strane nisu voljne ili u stanju koristiti kopnene snage ali nimornaričke snage jedna protiv druge znaju postati zračni rat. Ubudućnosti bi se, uz odgovarajući razvoj tehnologije, mogao voditi isvemirski rat.Pored ovih podjela postoje ratovi koji se vode u posebnim klimatskim zonama, pa tako postoji arktički rat, pustinjski rat i ratovanje u džungli. Ratovi koji se vode u gradskim područjima se nazivaju urbanim ratovima. U prošlosti su postojali tzv. kolonijalni ratovi, a među ograničene sukobe se ubrajaju i granični ratovi.Ratovi mogu dobiti i naziv po sredstvima koja se koriste - tako postojielektronski rat, podmornički rat i minski rat.Po strategiji se ratovi dijele na mobilne i manevarskei pozicijske.

Ratovi, kao i sve vrste konflikata, najčešće završavaju na tri načina:

• potpunom pobjedom ili ostvarenjem ciljeva jedne zaraćene strane;
• pat-pozicijom koja ne zadovoljava nijednu zaraćenu stranu koje su zbog međusobne iscrpljenosti prisiljene prihvatiti status quo;
• kompromisom koji za cilj ima djelomično zadovoljiti zahtjeve obje strane, odnosno spriječiti izbijanje sukoba u budućnosti.

U prahistoriji i počecima civilizacije, ratovi su najčešće završavalipotpunom pobjedom jedne strane, nakon koga je najčešće slijediloprotjerivanje, porobljivanje i genocid poraženog protivnika.Izuzetak su predstavljali pljačkaški pohodi koji bi završavaliostvarenjem ciljem zbog kojih je rat počinjao tj. uspješnom pljačkommaterijalnih dobara.Daljnim razvojem civilizacije i kulture, kao i povećanjem materijalnihdobara oko kojih se vodi ratovi, počinju se stvarati formalni običaji iograničenja rata, koja se odnose i na način na koji rat treba završiti.Cilj toga je spriječiti uništavanje resursa oko kojih se vodi rat,odnosno omogućiti pobjedniku da uživa plodove pobjede, a gubitniku dazauzvrat ne bude potpuno uništen. Tako ratovi s vremenom počinjuzavršavati aktima formalne predaje, nakon kojih sestanovništvo i institucije stavljaju na milost pobjedniku. Daljimrazvojem diplomatije se uz akte predaje javljaju i prvi [[mirovniugovor]]i, kojima pobijeđene strane tek djelomično prihvaćaju zahtjevepobjednike, odnosno zaraćene strane nastoje pronaći određeni kompromis.

• Mir
• Nenasilje
• Nenasilni otpor ("Nenasilje u miru i ratu" - Mahatma Gandhi)
• Pacifizam
• Diplomatija
• Kompromis
• Međunarodne sankcije/embargo/karantena
• Strategija zadržavanja/konsenzusa
• Dijalog i detant
• Shvaćanje/izračunavanje troškova i rizika ulaženja u sukob
• Shvaćanje "ulaznih kriterija" (političkih, društvenih ili ekonomskih "okidača" koji će natjerati neki entitet da uđe u rat)

• Prvi svjetski rat
• Drugi svjetski rat
• Rat u Bosni i Hercegovini

• http://cedat.be/ Arhivirano 26. 4. 2014. na Wayback Machine (en)
• http://www.correlatesofwar.org/ (en)
• http://www.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/home (en)
• http://plato.stanford.edu/entries/war/ (en)