خوداپەرستی
دییزم یان خودا پەرستی (بە ئینگلیزی: Deism بە لاتینی: Deus واتە: خوداپەرستی)، بیروباوەڕێکی ھزری و نائایینی و بیریاری و خوداییە کە باوەڕی بە بوونی دروستکەرێکی گەورە ھەیە کە گەردوونی دروست کردووە و دەتوانرێت بە بەکارھێنانی مێشک و چاودێریکردن دەستی بەم ڕاستییە بگات بە واتای جیھانی سروشتی بە تەنیا بەبێ ئەوەی پێویستی بە ھیچ ئایینێک بێت، زۆربەی دییستەکان بیرۆکەی دەستێوەردانی خودایی لە کاروباری مرۆڤدا وەک پەرجوو و سروشەکان ڕەت بکەنەوە، دییزم لە باوەڕی بە خودا جیاوازە لە ئایینی خاچ پەرستی و جوولەکە و ئیسلام و بەھایی و ئایینەکانی تر کە لەسەر بنەمای پەرجووەکان و سروش دامەزراون، دییستەکان ئەو بیرۆکەیە ڕەتدەکەنەوە کە خودا لە ڕێگەی پەرتووکە پیرۆزەکانەوە خۆی بۆ مرۆڤایەتی ئاشکرا کردووە، دیستەکان پێیان وایە دەبێت دروستکەرێکی گەردوون و مرۆڤ ھەبێت، بۆیە جیاوازن بێ ئایینەکان یان بێ دیستەکان، لە کاتێکدا لە بیروباوەڕی بێ ئایینی دا لەگەڵیان ھاوبۆچوونن.
دییستەکان زۆربەی ڕووداوە سەروو سروشتییەکان (وەک پێغەمبەرایەتی و پەرجوو) ڕەتدەکەنەوە و ئارەزوویان ھەیە جەخت لەوە بکەنەوە کە خودا پلانێکی ھەیە بۆ ئەم گەردوونە کە ھیچیان لە ڕێگەی دەستێوەردانی خوداوە نییە لە کاروباری ژیانی مرۆڤ یان لە ڕێگەی ھەڵپەساردنی یاسا سروشتییەکانی گەردوون، ئەوەی ئایینەکان وەک سرووشی خودایی و پەرتووکی پیرۆز سەیری دەکەن زۆربەی دییستەکان وەک دروستکراوی مرۆڤایەتی دەبینن نەک سەرچاوەیەکی جێی باوەڕ.[١][٢][٣][٤][٥][٦]
تێڕوانینی گشتی
دییزم فەلسەفەیەکە کە تێڕوانینێکی بەرفراوان لەخۆدەگرێت سەبارەت بە پەیوەندی خودا بە جیھانی سروشتییەوە، دییزم لە شۆڕشی زانستی سەدەی حەڤدەھەمدا لە ئەورووپا سەریھەڵدا و لە سەردەمی ڕۆشنگەریدا لە سەدەی ھەژدەدا کاریگەرییەکی بەھێزی ھەبوو، دییزم وەک بیروباوەڕێکی خودایی کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر سروشتی جیھانی ھاوچەرخ ھەبووە.
دییزم پێی وایە کە خودا بە ھیچ شێوەیەک دەستێوەردان لە کاروباری جیھانی سروشتی (گەردوون) ناکات، چونکە دروستکەری گەردوون جێی ھێشتووە تا بەپێی یاساکانی سروشت کار بکات کە کاتێک ھەموو شتێکی دروست کردووە و بەم شێوەیە خودا بە تەواوی وەک زاڵێک وێنا دەکرێت نەک لە بنەڕەتدا، بەپێی ڕوانگەی دیستەکان، مرۆڤ تەنھا لە ڕێگەی مێشک و چاودێری سروشتەوە دەتوانێت خودا بناسێت، نەک لە ڕێگەی سرووش یان دەرکەوتنێکی سەروو سروشت وەک پەرجوو، دییزمیش دەتوانێت ئاماژە بە کۆمەڵێک بیروباوەڕی کەسی بکات کە لە ڕێگەی ڕوانگەیەکی گیانییەوە پەیوەندی و ڕۆڵی سروشت ڕوون دەکەنەوە.[٧]
تایبەتمەندییەکانی دییزم
دژایەتی لە بانگەشەی دیستەکان
ڕوانگەیەکی دیکە وای دەبینێت کە دییزم دژبەیەکە، بەو پێیەی ڕێبازی خودا پەرستی لەسەر بنەمای باوەڕبوون بە دروستکەرێک دامەزراوە کە لەم گەردوونەدا یەکە و ھەمیشەیییە، کە کاری گەردوون بە یاسای میکانیکی ڕێکخست و دەستبەرداری ڕێنیشاندانی مرۆڤ و دەستکاریکردنی بووە، وەک کاتژمێرێک کە خاوەنەکەی دروستی دەکات و دواتر بۆ سیستەمی کارکردنی خۆی بەجێی دەھێڵێت.[٨][٩]
باوەڕبوون بە بوونی بەدیھێنەر، و داننان بە بەدیھێنانی گەردوونەکەی، پاشان باوەڕبوون بەوەی کە ئەو دەستێوەردان لە گەردوون ناکات دوای ئەوەی بۆ یەکەمجار بەدیھێناوە، و ھیچ پەیوەندییەکی بەو شتەوە نییە کە دروستی کردووە، وەک باری گەردوون کاتژمێرێک کە خاوەنەکەی دروستی دەکات و دواتر بۆ سیستەمی خۆکارکردنی خۆی بەجێی دەھێڵێت، ئەمە بێلایەنکردن و بچووککردنەوەی بۆ مێشک و ئەمەش لەم ڕووانەدا دیارە:
- کە مێشکی بە ڕەوشت، وێژەیی، سۆزداری، بەھا، تێلۆلۆژی، مرۆڤ، جوانیناسی، گەردوونی، و نەک مێشکێکی لۆژیکی، ژمێریاری، بیرکاری، میکانیکی، خاوەن ئەزموون؟! گونجاوترین تێگەیشتن لە مێشک داواکاری لۆژیکی و پراکتیکی و سوودگەرایی و ڕەوشت دادەمەزرێنێت، لەم ساتەدا خودا پەرست درک بەوە دەکات کە کە ناپاکییەکەی ڕامیاری سوودبەخشە، مێشک بچووک دەکاتەوە و بێلایەنی دەکات و بە تەواوی پشتگوێی دەخات و کێشەکەی لەگەڵ مێشکی خۆیدا دەبێت -گەورەترین گۆڕەپانی ناکۆکی.[١٠]
- وا گریمانە دەکەن کە خودا بەبێ ھۆکار و مەبەستێک شتەکان بەدی دەھێنێت! و ھەرکەسێک بەبێ ھۆکارێک یان مەبەستێک کارێک بکات بە گەمژە پەسنی (وەسف) دەکەن، کەواتە چۆن دەتوانن بەم شێوەیە پەسنی خوداکەیان بکەن؟[١١]
- سەرچاوەی بابەتی خودا پەرستان: ئەوان نکۆڵی لە ناسیۆنالیزمی خودا دەکەن بەسەر ھەموو شتێکدا، بۆیە نکۆڵی لە تایبەتمەندی و کردارەکانی دەکەن، و بوون بە کەسانێک کە باوەڕیان بە شتێکە کە بوونی نییە، چونکە باوەڕیان نا باوەڕێتیییە.[١١]
- خودا پەرست بەڵگەیەکی سەربەخۆی نییە بۆ ئەوەی کە باوەڕی پێیەتی لەم ڕێبازەدا، بەو پێیەی تەنیا گریمانەی خۆی و ڕای خۆی پەیڕەو دەکات.
