Deismo

Deismoa iraultza zientifiko kopernikoarekin batera agertu zen Europan XVII.mendean. Erreformak ekarri zituen gatazka teologikoen ondorioz sortu zen, azken batean, bere aurkariek, deismoarenak, alegia, jarrera "ateoa" zuela salatu zuten, bada, garaiko erlijio ezberdinek onartutako dogmak zalantzan jartzen zituelako. Hurrengo mendean, ordea, eragin handia izan zuen, Ilustrazioaren filosofoen artean nagusi izan zelarik.^[12]

Aurrekariak

Pentsamendu deistikoa mundu osoko hainbat kulturatan aurki daiteke askotan, antropologoek deus otiosus deitzen duten nozioan adierazia^[13]. Hala ere, pentsamendu sistematiko gisa, deismoak filosofia klasikoan ditu sustraiak, nahiz eta bertan horrelako mugimendurik ez dagoen. Mitoak eta kultu tradizionalak zalantzan jartzeari esker, lehen greziar filosofoek jainkotasun esanezin eta ezkutu baten existentzian pentsatzeko aukera izan zuten, baita, kasu batzuetan, giza kontuetan esku-hartzerik izan zuela ukatu ere. Horrela, Heraklitok Logosa aipatzen du kosmosaren oinarritzat, eta Platon jainko goren batez mintzo da, agerpenen mundutik urrun dagoena, non Demiurgoak bere kausa eragile gisa jokatzen duen. Deismotik hurbilen dagoen ikuskera, ikuskera deista trinkoa izan gabe, Epikurorena zen, jainkoak arrazoiaren bidez ezagutzeko aukera zeukan eta geroko mundu batean bizi zirela, bertan gizatasunaz eta baita naturaz ere arduratu gabe. Jarrera hori bere jarraitzaileek partekatzen zuten, batez ere Lukreziok, baina inoiz ez zen teologia bihurtu eta, zalantzarik gabe, greko- erromatar pentsalari gehienek baztertu zuten.

Erdi Aroan, erlijio Abrahamikoen Jainkoarekin identifikatuta zegoen jainko baten existentzia zalantzan jarri ez bazuen ere, bazeuden Apokalipsia arrotztzat hartu zuten pentsalariak, zeintzuek ikuskera hori inpostura gisa ikusten zuten.^[14]

Deismoaren agerpena

Errenazimenduak, autore klasikoekiko zuen interesarekin, baita Humanismoak eta Erreformak ere, zalantzan jarri zuten errebelatua izan zen sinesmen baten onarpena, zeinaren zaintza Elizaren esku zegoen. Aldi berean, aurkikuntza-bidaiei esker, Europako bidaiariei beraien gizarteekiko oso desberdinak ziren gizarte berriak agertu zitzaikien , eta baita "desberdintasunaren" paradigmatzat hartzen zena ere, gizarte islama.

Spinoza bezalako egileek bere Tratatu Teologiko-politikoa-rekin (Theological-Political Treatise), non bibliako kritikaren printzipioak zehazten zituen, edo Edward Herbert Cherburykoak, On Truth (De Veritate) lanean, deismoaren oinarriak ezarri edo erakutsi zituzten.

Argien mendean, XVIII mendean alegia, mugimendu deistak bere maila gorenena lortu zuen egile ingeles eta frantsesen idatziei esker, hala nola Thomas Hobbes, Jean Jacques Rousseau eta Voltaire.^[15]

Frantziako Iraultzaren garaian eman zen jakobinoen presentziarekin (1793-1794), Robespierre -k "Izaki Gorenaren " gurtza deista dekretatu zuen ateismoaren aurka. Aldi berean Amerikako aita fundatzaileen idatzietan eragina izan zuen, hala nola, John Adams, Ethan Allen, Benjamin Franklin, Thomas Jefferson, James Madison, George Washington eta, batez ere, Thomas Paine bezalako autoreengan. Zehazki, printzipio deistek eragina izan zuten Estatu Batuetako egitura politiko eta erlijiosoetan, hala nola eliza eta estatua bereiztea, eta erlijio askatasuna bermatu baitziren bertan. Denborarekin deismoak talde erlijiosoen garapena ere ekarri zuen, hots, gerora Unibertsalista Unitario bihurtu zen unitarismoa.

Deismoak gaur egun arte jarraitzen du, nahiz eta bi formatan, bada, deismo klasikoaren eta deismo modernoaren formatan.

Doktrina honen postulatu nagusietako bat Jainkoaren existentzian, eta honek, unibertso fisikoa sortu zuen ideiarengan oinarritzen da, baina, beti ere, hura (unibertso fisikoa) oztopatzen ez duelarik (eboluzio teista barne hartzen duen postulatua). Postulatu hau arrazoimenaren bidez Jainkoaren existentzia eta izaera eratortzen duen filosofia eta mugimendu erlijioso batekin erlazionatuta dago eta harengan du jatorria. Beraz, ez du posiziorik hartzen Jainkoak unibertsotik kanpo egiten duenaren gainean, erlijioa fedearen mende dagoela diotenen aldean, hala nola, fedeismoaren (fedearen aurkakoa), kristautasunaren, ^[16] Islamaren eta judaismoaren irakaspen askotan aurkitzen den fideismoaren aldean.

Deistek normalean naturaz gaindiko gertaerak (mirariak, profeziak, etab.) eta erlijio liburuen interpretazioak baztertu ohi dituzte. Hori dela eta, sarritan jainkoen analogia erabiltzen dute erloju gisa edo Jainko kosmiko baten ideia. Erlijio antolatuentzat jainkozko errebelazio eta liburu sakratuak direnak, deista gehienek beste gizakiek ondorioztatutako interpretazio gisa ulertzen dute, iturri baimendu gisa baino, baina inspirazio espiritual gisa onar ditzakete, bilaketa pertsonal batean jasotakoak. Deistek diote gizateriaren jainkozko dohain handiena ez dela erlijioa, "arrazoitzeko gaitasuna" baizik.

Orokorrean, erlijio antolatua eta jainko pertsonal “agerikoa” baztertzen dituzte, jainkoek munduko esparru edo arlotan inola ere esku hartzen ez dutela argudiatuta. Haientzat, natur zientziek deskribatutako naturaren legeen bidez agerian uzten dute Jainkoaren existentzia.

Erlijioan arrazoiaren erabilera baieztatzeko, deismoak argudio zientifikoa, argudio teologikoa eta "erlijio naturala" delakoaren beste alderdi batzuk erabiltzea ahalbidetzen du neurri handiagoan edo txikiagoan.

Korronte filosofiko deistek Jainko baten edo gehiagoren kontzepzio kosmologikoa dute, honek bere buruaren agerpen moduan, Unibertsoa sortu zuen. Honen funtzionamendua ezarritako legeetara egokituta dago, bada, erloju handi baten antzera jokatzen, non gertaera batzuk beren izaeraren arabera gertatzen diren, baina ezin dituzten sortzaileek aldatu.

Deistek Jainkoaren existentzia onartzen dute, baina beste erlijioen printzipio guztiekin ez daude ados, eta gainera, etengabe zalantzan jartzen dituzte haien aldarrikapen nagusiak.

Deista kontsideratzeak hontan datza:

1. Jainko baten existentzia bermatzen du, baina ez ditu onartzen erlijio jakin baten kredoak edo siniste moduak.
2. Jainko batek naturaren legeak sortu zituela uste du, baina ez du onartzen liburuetan edo idazlan sakratuetan guztiz edo partzialki irudikatzen denik.
3. Arrazoia erabiltzen du jainko horren izaera nolakoa izan daitekeen hausnartzeko, bere burua doktrinatua izatea onartu beharrean.
4. Nahiago ditu aukera etikoak bere kontzientziaren eta hausnarketa arrazionalaren bidez gidatu, liburu sakratuetan edo agintari erlijiosoetan agindutakoari egokitu baino.
5. Espiritualitatea lortzeko askatasuna du bere kabuz, eta bere bizitza espirituala ez da tradizioaren edo erlijio-agintaritzaren arabera moldatu.
6. Nahiago du bere burua arrazionaltzat ikusi erlijioso edo ateo moduan ikusi baino.
7. Kontuan du sineskeria izan daitekeena ezabatu ondoren oso arrazionalak diren oinarrizko sinesmenak daudela.

• Al-Maararri (973–1058) filosofo, poeta eta idazle arabiar itsua, eta arrazionalista polemikoa.^[17]
• Luis Walter Alvarez (1911–1988), AEBetako fisikari eta asmatzaile esperimentala. Fisikako Nobel saria jaso zuen 1968an.
• Anaxagoras (K.a. 500–428), filosofo greko presokratikoa.^[18]

• Neil Armstrong (1930–2012), NASAko astronauta estatubatuarra. Ilargia zapaltzen lehena.^[19]
• Ludwig Boltzmann (1844–1906), fisikari austriar ospetsua, mekanika estatistikoaren eta termodinamika estatistikoaren alorretan egindako ekarpen fundazionalengatik.^[20][21]
• Max Born (1882-1970), mekanika kuantikoaren garapenean funtsezkoa izan zena. 1954ko Fisikako Nobel saria irabazi zuen.^[22][23]
• Nick Cave (1957), musikari australiarra, konpositorea, poeta, egilea eta aktorea.^[24][25]
• Émilie du Châtelet (1706–1749), matematikari frantsesa, fisikoa eta egilea Ilustrazioaren Aroan.^[26]
• Jean le Rond d'Alembert (1717–1783), matematikari frantsesa, mekanikoa, fisikoa, filosofoa eta musika-teorikoa. Entziklopediako koeditoreae Denis Diderotekin.^[27]
• Leonardo da Vinci (1452–1519), Italiako Errenazimentuko artista eta zientzialaria.^[28][29][30]
• Paul Davies (1946), fisikari britainiarra eta idazle zientifiko eta irrati-hedatzailea^[31]
• Humphry Davy (1778–1829), kimikari eta asmatzaile britainiarra.^[32]
• Rodrigo Duterte (1945), Filipinetako 16. lehendakaria.^{[33][34][35][36]}
• Thomas Alva Edison (1847-1931), asmatzaile estatubatuarra eta enpresaburua.^[37]
• Antony Flew (1923–2010), britainiar filosofo analista, ateo izateari utzi zion nabarmenki; azken urteetan deismoarekiko leialtasuna argi eta garbi adierazi zuen unibertsoaren sortzaile adimentsu bat zegoela aldarrikatuz, Jainko aristotelikoa.^[38][38]
• Benjamin Franklin (1706–1790) Estatu Batuetako guraso funsatzaile^[39] esaten diotenetako bat.
• Martin Gardner (1914–2010), matemarikaria: filosofia, eszeptizismo zientifikoa eta erlijioa barne hartzen zituzten bere interesek.^[40]
• William Lloyd Garrison (1805–1879), abolizionista estatubatuarra.^[41]
• Carl Friedrich Gauss (1777–1855), matematikari eta fisikari alemaniarra.^{[42][43][44][45][46]}
• Brett Gurewitz (1962), gitarra-jolea eta Bad Religion AEBko rock-punkeko taldeako konpositorea^[47]
• Harο-Chandra (1923–1983), matematikari indiarra.^[48]
• James Heckman (1944), Ekonomia Zientzietako Nobel Saria irabazi zuen Estatu Batuetako ekonomialaria.^[49]
• Victor Hugo (1802–85), idazle, artista, ekintzaile eta estatistikari frantsesa^[50][51]
• William Hogarth (1697–1764), margolari ingelesa, artista bisuala eta marrazkilari aitzindaria^[52]
• James Hutton (1726–1797), mediku eskoziarra, geologoa, naturalista, fabrikatzaile kimikoa eta nekazari esperimentala.^[53][54]
• Thomas Jefferson (1743–1826), Estatu Batuetako guraso fundatzaile bat, eta Estatu Batuetako hirugarren lehendakaria.^[55][56][57]
• Walter Kohn (1923–2016), AEBetako fisikari teorikoa. Kimikako Nobel saria eman zioten 1998an.^[58]
• Harmony Korine (1973), AEBetako zinema-zuzendaria, produktorea, gidoilaria.^[59]
• Abraham Lincoln (1809–1865), Ameriketako Estatu Batuetako hamaseigarren lehendakaria. Ez zuen inoiz elizarekin bat egin eta "kristau-deista" gisa deskribatua izan da. Gaztetan, erlijiosoki eszeptikoa zen, eta Thomas Paine eta Voltaire bezalako deisten lanak irakurri zituen. Ideia horiekin panfleto bat idatzi zuen, baina ez zuen argitaratu.
• Gottfried Leibniz (1646–1716), matematikari eta filosofo alemaniarra. Kristautzat ere jo izan dute.^[60][61]
• Gotthold Ephraim Lessing (1729–1781), idazle alemaniarra, filosofoa, dramaturgoa, publizista eta arte-kritikaria^[62]
• Mikahil Lomonosov (1711–1765), zientzialari eta idazle errusiarra.
• Charles Lyell (1797–1875), abokatu britainiarra eta bere garaiko geologorik garrantzitsuena. James Huttonen uniformismo-kontzeptuak zabaldu zituen.^[63]
• Colin Maclaurin (1698–1746), geometriari eta aljebrari ekarpen garrantzitsuak egin zizkien Eskoziako matematikaria.^[64]
• James Madison (1751–1836), Estatu Batuetako Guraso Fundatzaileetako bat, eta Estatu Batuetako 4. Lehendakaria^[65]
• Alfred M. Mayer (1836–1897), fisikari estatubatuarra.^[66]
• Dmitri Mendeleiev (1834–1907), kimikaria eta asmatzaile errusiarra. Elementuen taula periodikoko lehen bertsioaren sortzailea.^[67]
• Simon Newcomb (1835–1909), astronomo estatubatuarra eta matematikoa.^[68]
• Thomas Paine (1737–1809), panfletario ingelesa, iraultzailea, erradikala, asmatzailea eta intelektuala, eta Estatu Batuetako Guraso Fundatzaileetako bat.^[69]
• Elihu Palmer (1764–1806), autore estatubatuarra eta deismoaren defendatzailea^[70].
• Wolfgang Pauli (1900-1958), fisikari teoriko austriarra. 1945ean Fisikako Nobel Saria jaso zuen.^[71][72]
• Charles Sanders Peirce (1839–1914), estatubatuar filosofoa, matematikoa eta zientifikoa, batzuetan "pragmatismoaren aita" bezala ezaguna.^[73]
• Max Planck (1858–1947), fisikari alemaniarra, teoria kuantikoaren sortzailetzat hartua.^[74]
• José Rizal (1861-1896), patriota filipinoa, filosofoa, medikua, poeta, kazetaria, eleberrigilea, politologoa, pintorea eta poliglota. Filipinetako heroi eta abertzale garrantzitsuenetakotzat jotzen da. Asiako askatasunaren lehen defendatzaile moderno ez-biolentotzat ere hartzen da.^[75]
• Ernest Rutherford (1871–1937), Zeelanda Berriko kimikaria eta fisika nuklearraren "aita". Kimikako Nobel Saria jaso zuen 1908an.^[76][77][78]
• Maximilien Robespierre (1758–94), iraultzaile frantsesa eta abokatua^[79]
• Friedrich Schiller (1759–1805), poeta, filosofoa, historialaria eta antzerki-idazle alemaniarra.^[80]
• Adam Smith (1723–1790), filosofoa eta ekonomialari eskoziarra; ekonomia modernoaren aitatzat hartua^[81]
• Lysander Spooner (1808–1887), anarkista estatubatuarra, filosofoa eta abolizionista^[82]
• Matthew Tindal (1657–1733), autore ingeles polemikoa, zeinaren lanek pentsamendu ilustratuan eragina izan baitzuten.^[83]
• Mark Twain (1835–1910), idazle estatubatuarra^[50]
• Jules Verne (1828–1905), Europan zientzia-fikzioaren generoa piztu zuen idazle frantsesa.^{[84][85][86][87]}
• Voltaire (1694–1778), Ilustrazio frantseseko idazle eta filosofoa^[88]
• George Washington (1732–1799), Estatu Batuetako lehen lehendakaria izan zena 1789tik 1797ra.
• James Watt (1736–1819), Eskoziako asmatzailea eta ingeniari mekanikoa.^[89][90]
• Johann Adam Weishaupt (1748–1830), filosofo alemana, zuzenbide kanonikoko irakaslea eta Illuminatien^[91] sortzailea
• Henrik Wergeland (1808–1845), poeta eta teologo norvegiarra, autodefinizioz deista.
• Hermann Weyl (1885–1955), matematikari alemaniarra eta fisikari teorikoa.^[92]

• Deismoa Ingalaterran eta Frantzian XVIII
• Gnostizismoa
• Antiklerikalismoa
• Agnostizismoa
• Deismo zeremoniala
• Bilakaera teista
• Pandeismoa
• Panteismoa
• Teismoa
• Transteismoa
• Teologia naturala
• Probabilitate-espektro teista
• Immanuel Kant

• Deismoaren politika, George H. Smith