کۆنگرێسی پۆڵەندا
کۆنگرێسی پۆڵەندا (بە پۆڵەندی: Królestwo Kongresowe؛ بە ڕووسی: Конгрессовая Польша، لاتینی: Kongressovaya Pol'sha) ئەنجومەنی شانشینی پۆڵەندا یان پۆڵەندای ڕووسی، بە شێوەیەکی فەرمی بە شانشینی پۆڵەندا ناسراوە، حوکومەتێکی سیاسیی ناوچەکە بوو کە لە ساڵی ١٨١٥ لەلایەن کۆنگرەی ڤیێنا وەک دەوڵەتێکی نیمچە سەربەخۆی پۆڵەندی دروست کرا. کاتێک دامەزرا کە فەرەنسییەکان بەشێک لە خاکی پۆڵەندایان بەخشی بە ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا دوای شکستی فەرەنسا لە جەنگەکانی ناپلیۆن. لە ساڵی ١٩١٥ لە کاتی جەنگی جیھانیی یەکەمدا، شانشینی ڕیجێنسی[ئ] کە لەژێر کۆنترۆڵی ئەڵمانیادا بوو، جێگەی گرتەوە تاوەکو پۆڵەندا لە ساڵی ١٩١٨ سەربەخۆیی وەرگرتەوە.
| شانشینی پۆڵەندا | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||
| دروشم: Z nami Bóg! "خودا لەگەڵماندایە!" | ||||||
| سروود: Pieśń narodowa za pomyślność króla (سروودی نیشتمانی بۆ باشیی پاشا) | ||||||
 | ||||||
 ناوچە بەڕێوەبەریییەکانی کۆنگرێسی پۆڵەندا | ||||||
| پایتەخت | وارشۆ | |||||
| زمانە فەرمییەکان | پۆڵەندی, ڕووسی (لە ١٨٦٧ەوە)[١] | |||||
| ناوی هاووڵاتی | پۆڵەندی | |||||
| دەوڵەت | پاشایەتی دەستووری (١٨١٥–١٨٣٢) پاشایەتی نادەستووری (١٨٣٢–١٩١٥) | |||||
| ژمارەی دانیشتوان | ||||||
| - | بەراوردی | ١٠٬٠٠٠٬٠٠٠  | ||||
| - | سەرژمێریی ١٨٩٧ | ٩٫٤٠٢٫٢٥٣ | ||||
.svg)
دوای دابەشبوونی پۆڵەندا لە کۆتایی سەدەی ھەژدەیەمدا، پۆڵەندا بۆ ماوەی ١٢٣ ساڵ وەک نەتەوەیەکی سەربەخۆ، بوونی نەما. خاکەکە بە دانیشتووانی ڕەسەنی خۆیەوە دابەش بوون بەسەر دەسەڵاتی پاشایەتی ھابسبورگ و شانشینی پرووسیا و ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا. لە دوای ساڵی ١٨٠٤، ھاوتای کۆنگرێسی پۆڵەندا لەناو ئیمپراتۆرییەتی نەمسادا شانشینی گالیسیا و لۆدۆمێریا بوو، کە بە " پۆڵەندای نەمسایی " ناسراو بوو.[٢][٣][٤]
شانشینی پۆڵەندا بە شێوەیەکی کاریگەر، بە پاشەکشەیەکی گەورەی ھێزەکانی ڕووسیا لە ساڵی ١٩١٥ کۆتایی ھات و دوای ئەوە حکوومەتی گشتیی وارشۆ جێگای گرتەوە کە لەلایەن ئەڵمانییەکانەوە دامەزرا. لە ساڵی ١٩١٧ بەشێک لەم ناوە گۆڕدرا بۆ شانشینی پۆڵەندا کە تەمەنێکی کورتی ھەبوو، دەوڵەتێکی کاتیی زلھێزە ناوەندییەکان بوو، کە لەبری پاشا، ئەنجومەنی ڕاسپاردنی ھەبوو.[٥]
ناو
ھەرچەندە ناوی فەرمی دەوڵەتەکە شانشینی پۆڵەندا بوو (بە پۆڵەندی: Królestwo Polskie)، بۆ ئەوەی لە شانشینییەکانی تری پۆڵەندا جیا بکرێتەوە، بە «کۆنگرێسی پۆڵەندا» ناسرا.[٦]
ئابوری
سەرەڕای ئەوەی کە بارودۆخی ئابووری لە ھەندێک کاتدا جیاواز بوو، بەڵام کۆنگرێسی پۆڵەندا خاوەنی یەکێک لە گەورەترین ئابوورییەکانی جیھان بوو.[٧] لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٨٠٠ ناوچەکە بە شێوەیەکی پیشەسازیانە پەرەی سەند،[٨] بەڵام کشتوکاڵ ھێشتا ڕۆڵێکی سەرەکی لە ئابووریدا ھەبوو[٩] جگە لەوەش ھەناردەکردنی گەنم و چاودار و بەرھەمەکانی دیکە لە سەقامگیرکردنی بەرھەمی داراییدا ڕۆڵی کاریگەری ھەبوو.[٩] ھاوبەشێکی بازرگانی گرنگی کۆنگرێسی پۆڵەندا بەریتانیا بوو کە بە بڕێکی زۆر کاڵای ھاوردە دەکرد.
لە ساڵی ١٨٩٩دا کۆمپانیای FOS (Fabryka Przyrządów Optycznych ‒ "کارگەی ئامێری بینایی") لە وارشۆ دامەزرا. تاکە کۆمپانیا بوو لە ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیادا کە کامێرا و تەلەسکۆپ و ئامێرەکان دروست بکات و بەرھەمە داھێندراوەکانی دەخستە بازاڕەوە. دوای سەرھەڵدانی جەنگی جیھانیی یەکەم، کارگەکە گواسترایەوە بۆ سەنت پیتەرزبورگ.
سەرژمێری و دانیشتووان
بەپێی سەرژمێری ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا لە ساڵی ١٨٩٧، ژمارەی دانیشتووانی کۆنگرێسی پۆڵەندا ٩٬٤٠٢٬٢٥٣ کەس بووە.[١٠]
| زمان | قسەکەرانی زمانی دایکی | % |
|---|---|---|
| پۆڵەندی | ٦٬٧٥٥٬٥٠٣ | 71.85 |
| ییدیش | ١٫٢٦٧٫١٩٤ | 13.48 |
| ئەڵمانی | ٤٠٧ ھەزار و ٢٧٤ | 4.33 |
| ڕووسیی بچووک | ٣٣٥ ھەزار و ٣٣٧ | 3.57 |
| زمانی لیتوانی | ٣٠٥ ھەزار و ٣٢٢ | 3.25 |
| ڕووسی | ٢٦٧ ھەزار و ١٦٠ | 2.84 |
| بێلاڕوسی | ٢٩ ھەزار و ٣٤٧ کەس | 0.31 |
| ئەوانی تر | ٣٥ ھەزار و ١١٦ | 0.37 |
| کۆ | ٩٬٤٠٢٬٢٥٣ | ١٠٠٫٠٠ |
| دانیشتوانی مێژوویییانە | ||
|---|---|---|
| ساڵ | دان. | ±% |
| ١٨١٤ | ٢٬٨١٥٬٠٠٠ | — |
| ١٨٢٠ | ٣٬٥٢٠٬٣٥٥ | +25.1% |
| ١٨٢٥ | ٣٬٩١١٬٠٠٠ | +11.1% |
| ١٨٣٠ | ٣٬٩٩٨٬٠٠٠ | +2.2% |
| ١٨٣٥ | ٤٬١٨٨٬١١٢ | +4.8% |
| ١٨٤٠ | ٤٬٤٨٨٬٠٠٩ | +7.2% |
| ١٨٤٥ | ٤٬٧٩٨٬٦٥٨ | +6.9% |
| ١٨٥٠ | ٤٬٨١٠٬٧٣٥ | +0.3% |
| ١٨٥٥ | ٤٬٦٧٣٬٨٦٩ | −2.8% |
| ١٨٦٠ | ٤٬٨٤٠٬٤٦٦ | +3.6% |
| ١٨٦٥ | ٥٬٣٣٦٬٢١٠ | +10.2% |
| ١٨٧٠ | ٦٬٠٧٨٬٥٦٤ | +13.9% |
| ١٨٧٥ | ٦٬٥١٥٬١٥٣ | +7.2% |
| ١٨٨٠ | ٧٬١٠٤٬٨٦٤ | +9.1% |
| ١٨٨٥ | ٧٬٦٨٧٬٨٩٣ | +8.2% |
| ١٨٩٠ | ٨٬٢٥٦٬٥٦٢ | +7.4% |
| ١٨٩٧ | ٩٬٤٠٢٬٢٥٣ | +13.9% |
| ١٩٠٤ | ١١٬٥٨٨٬٥٨٥ | +23.3% |
| ١٩٠٩ | ١١٬٩٣٥٬٣١٨ | +3.0% |
| ١٩١٣ | ١٣٬٠٥٨٬٠٠٠ | +9.4% |
