Digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd
Difodiant mawr, sydyn o dri chwarter holl blanhigyn ac anifeiliaid y Ddaear oedd y digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogene (K-Pg) (a elwir hefyd yn ddifodiant Cretasaidd - Trydyddol (K–T)),[1][2][3] tua 66 miliwn o flynyddoedd yn ôl (CP). Ac eithrio rhai rhywogaethau ectothermig fel crwbanod y môr a chrocodeiliaid, ni oroesodd unrhyw tetrapodau sy'n pwyso mwy na 25 cilogram (55 pwys).[4] Roedd yn nodi diwedd y Cyfnod Cretasaidd, a chyda hi y cyfnod Mesosöig, tra'n nodi dechrau'r cyfnod Cainosöig, sy'n parhau hyd heddiw.
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | Difodiant mawr bywyd  |
|---|---|
| Dyddiad | Mileniwm 67. CC |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Yn y cofnod daearegol, mae'r digwyddiad K-Pg wedi'i nodi gan haen denau o waddod o'r enw ffin K-Pg, sydd i'w gael ledled y byd mewn creigiau morol a daearol. Mae'r clai terfyn yn dangos lefelau anarferol o uchel o'r metel iridium, sy'n fwy cyffredin mewn asteroidau nag yng nghramen y Ddaear.[5]
Fel y cynigiwyd yn wreiddiol yn 1980[6] gan dîm o wyddonwyr dan arweiniad Luis Alvarez a'i fab Walter, credir yn gyffredinol bellach mai ardrawiad (impact) comed neu asteroid anferth 10 i 15 cilometr (6 i 9 milltir) a achosodd y difodiant hwn.[7][8] 66 miliwn o flynyddoedd yn ôl,[9] ac a ddinistriodd yr amgylchedd yn fyd-eang, yn bennaf trwy atal gymylau o lwch a ataliodd yr haul, ac felly ffotosynthesis mewn planhigion a phlancton.[10][11] Ategwyd y rhagdybiaeth hon, a elwir hefyd yn ddamcaniaeth Alvarez, gan ddarganfyddiad y ceudwll (neu 'grater') Chicxulub ym Mhenrhyn Yucatan Gwlff Mecsico yn y 1990au cynnar,[12] a ddarparodd dystiolaeth bendant bod y clai ffin K-Pg yn cynrychioli malurion a achoswyd gan ardrawiad asteroid.[13] Mae'r ffaith bod y difodiant wedi digwydd ar yr un pryd yn darparu tystiolaeth gref eu bod wedi'u hachosi gan yr asteroid.[13] Cadarnhaodd prosiect drilio yn 2016 fod cylch brig Chicxulub yn cynnwys gwenithfaen wedi'i daflu allan o fewn munudau o ddyfnderoedd y ddaear, ond nad oedd yn cynnwys fawr o gypswm, sef y garreg arferol ar wely'r môr sy'n cynnwys sylffad yn y rhanbarth: byddai'r gypswm wedi anweddu a gwasgaru fel aerosol i'r atmosffer, gan achosi effeithiau tymor hir ar yr hinsawdd a'r gadwyn fwyd. Yn Hydref 2019, adroddodd ymchwilwyr fod y digwyddiad wedi asideiddio'r cefnforoedd yn gyflym, gan gynhyrchu cwymp ecolegol sylweddol ac, yn y modd hwn hefyd, wedi cynhyrchu effeithiau hirdymor ar yr hinsawdd. Dyma felly'r rheswm allweddol dros y difodiant torfol ar ddiwedd y Cretasaidd.[14][15] Yn Ionawr 2020, adroddodd gwyddonwyr fod modelu hinsawdd y digwyddiad difodiant yn ffafrio'r effaith asteroid ac nid folcaniaeth, fel a grewyd am beth amser.[16][17][18]
Hyd
Mae cyflymdra'r difodiant yn fater dadleuol, oherwydd mae rhai damcaniaethau am ei achosion yn awgrymu difodiant cyflym dros gyfnod cymharol fyr (o ychydig flynyddoedd i ychydig filoedd o flynyddoedd), tra bod eraill yn awgrymu cyfnodau llawer hirach. Mae'r mater yn anodd ei ddatrys oherwydd effaith Signor-Lipps, lle mae'r cofnod ffosil mor anghyflawn fel bod y rhan fwyaf o rywogaethau diflanedig yn ôl pob tebyg wedi marw ymhell ar ôl y ffosil diweddaraf a ddarganfuwyd.[19] Mae gwyddonwyr hefyd wedi dod o hyd i ychydig iawn o welyau parhaus o graig sy'n cynnwys ffosiliau sy'n gorchuddio ystod amser o sawl miliwn o flynyddoedd cyn y difodiant K-Pg i sawl miliwn o flynyddoedd ar ei ôl.[20] Mae cyfradd gwaddodi a thrwch clai K-Pg o dri safle yn awgrymu difodiant cyflym, efallai dros gyfnod o lai na 10,000 o flynyddoedd.[21] Ar un safle ym Masn Denver yn Colorado, wedi i haen derfyn K-Pg gael ei dyddodi, parhaodd anterth y rhedyn am tua 1,000 o flynyddoedd, a dim mwy na 71,000 o flynyddoedd; yn yr un lleoliad, digwyddodd ymddangosiad cynharaf mamaliaid Cainosöig ar ôl tua 185,000 o flynyddoedd, a dim mwy na 570,000 o flynyddoedd, "gan nodi cyfraddau cyflym y difodiant biotig ac adferiad cychwynnol ym Masn Denver yn ystod y digwyddiad hwn." [22]
Tystiolaeth o ardrawiad
Ym 1980, darganfu tîm o ymchwilwyr a oedd yn cynnwys y ffisegydd Luis Alvarez a enillodd Wobr Nobel, ei fab, y daearegwr Walter Alvarez, a'r cemegwyr Frank Asaro a Helen Michel fod haenau gwaddodol a ddarganfuwyd ledled y byd ar y ffin Cretasaidd-Paleogene yn cynnwys crynodiad o iridium lawer gwaith yn fwy na'r arfer (30, 160, ac 20 gwaith mewn tair adran a astudiwyd yn wreiddiol). Mae iridium yn hynod o brin yng nghramen y Ddaear oherwydd ei fod yn elfen sideroffil a suddodd yn bennaf ynghyd â haearn i graidd y Ddaear yn ystod y gwahaniaethu planedol. Gan fod iridium yn parhau i fod yn doreithiog yn y rhan fwyaf o asteroidau a chomedau, awgrymodd tîm Alvarez i asteroid daro'r Ddaear ar adeg y ffin K-Pg.[23] Roedd yna ddyfaliadau cynharach ar y posibilrwydd o ddigwyddiad drwy impact (neu 'ardrawiad'), ond dyma'r dystiolaeth gadarn gyntaf.[24]
Roedd y ddamcaniaeth hon yn cael ei hystyried yn radical pan gafodd ei chynnig yn gyntaf, ond daeth tystiolaeth ychwanegol i'r amlwg yn fuan. Canfuwyd bod y clai terfyn yn llawn sfferi lleia' erioed o graig, wedi'i grisialu o ddefnynnau o graig dawdd a ffurfiwyd gan yr ardrawiad.[25] Nodwyd cwarts sioc [a] a mwynau eraill hefyd yn y ffin K-Pg. [26] [27] Darparodd nodi gwelyau tswnami enfawr ar hyd Arfordir y Gwlff a'r Caribî fwy o dystiolaeth, [28] ac awgrymodd y gallai'r effaith fod wedi digwydd gerllaw - yn ogystal â'r darganfyddiad bod ffin K-Pg wedi dod yn fwy trwchus yn ne'r Unol Daleithiau, gyda metr. -gwelyau trwchus o falurion yn digwydd yng ngogledd New Mexico. [29]
Gweler hefyd
Darllen pellach
Dolenni allanol
- Beth laddodd y deinosoriaid? —Amgueddfa Paleontoleg Prifysgol California (1995)
- Dadl Fawr y Chicxulub 2004 — Cymdeithas Ddaearegol Llundain
Gwall cyfeirio: Mae tagiau <ref> yn bodoli am grŵp o'r enw "lower-alpha", ond ni ellir canfod y tag <references group="lower-alpha"/>
