Bruselo
Bruselo (france Bruxelles, nederlande Brussel, germane Brüssel) estas la ĉefurbo de Belgio kaj de Flandrio (la nederlandlingva regiono de Belgio)[1]. La Regiono Bruselo estas dulingva kun plimulto da francparolantoj (85–90%), sed ĝi estas ĉirkaŭita de teritorio kie la plimulto estas flandroj (nederlande parolantoj). Bruselo gastigas la sidejon de NATO kaj de multaj institucioj de Eŭropa Unio. Ĝi estas la dua plej granda vojkruciĝo de diplomatia retaro en la mondo[1].
| Bruselo | |||
| france Bruxelles, nederlande Brussel, germane Brüssel, angle Brussels | |||
| urbo | |||
   Fotomontaĵo | |||
| |||
| Deveno de nomo: broekzele, loko en la marĉo | |||
| Ŝtato |  Belgio | ||
|---|---|---|---|
| Regiono | Brusela Ĉefurba Regiono | ||
| Komunumoj | Franca Komunumo, Flandra Komunumo | ||
| Distrikto | Bruselo - ĉefurbo | ||
| Konataj lokoj | 5 | ||
| Situo | Bruselo | ||
| - alteco | 13 m s. m. | ||
| - koordinatoj | 50° 50′ 00″ N 04° 21′ 00″ O / 50.83333 °N, 4.35000 °O (mapo) | ||
| Areo | 32,61 km² (3 261 ha) | ||
| Loĝantaro | 117 412 (januaro 2016) | ||
| Denseco | 3 600,49 loĝ./km² | ||
| Fondo | 580 | ||
| Urbestro | Philippe Close (Partio Socialista) | ||
| Horzono | MET (UTC+1) | ||
| - somera tempo | MET (UTC+2) | ||
| Poŝtkodo | 1000, 1020, 1030, 1040, 1050 | ||
| Telefona antaŭkodo | 02 | ||
| ISO 3166-2:BE | BE-BRU | ||
  Situo kadre de Eŭropo | |||
 Situo kadre de Belgio | |||
 | |||
 Vikimedia Komunejo: Bruxelles – Brussel | |||
| Retpaĝo: www.brucity.be | |||
 | |||
.svg)
Bruselo estas populara nomo por la Regiono Bruselo,[2][3] (France: Région de Bruxelles-Capitale, nederlande: Brussels Hoofdstedelijk Gewest),[4] la regiono de Belgio kiu enhavas 19 municipojn, inter kiuj la Urbon Bruselon mem.[5] La Brusela Ĉefurba Regiono situas en la centra parto de la lando kaj ĝi mem estas parto kaj de la Franclingva Komunumo de Belgio[6] kaj de la Flandra Komunumo de Belgio,[7] sed ĝi estas separata el Flandrio (ene de kio ĝi formas enklavon) kaj el Valonio.[8][9] Ĝi kovras areon de 161 km², relative malgranda areo kompare al la du aliaj regionoj, kaj ĝi havas 1.2 milionojn da loĝantoj. La metropola areo tamen enhavas ĉirkaŭ 2.1 milionojn da loĝantoj, kio faras ĝin la plej granda en Belgio.[10][11][12] Ĝi estas ankaŭ parto de pli granda kunurbaro etenda al Gento, Antverpeno, Loveno kaj Valona Brabanto, kiu estas hejmo de ĉirkaŭ 5 milionoj da personoj.[13]
Bruselo kreskiĝis el malgranda rura setlejo sur la rivero Seno kaj iĝis grava urbo-regiono en Eŭropo. Ekde la fino de la Dua Mondmilito, ĝi iĝis grava centro de la internacia politiko kaj iĝis hejmo de pluraj internaciaj organizoj, politikistoj, diplomatoj kaj funkciuloj.[14] Bruselo estas de facto ĉefurbo de la Eŭropa Unio, ĉar ĝi gastigas nombrajn gravajn eŭropuniajn instituciojn (la du aliaj ĉefurboj estas Luksemburgo kaj Strasburgo)[15][16][17] kaj ĝia nomo estas foje uzata metonimie por priskribi la EU kaj ties instituciojn.[18][19] Ankaŭ la sekretariaro de Benelukso kaj la stabanaro de NATO troviĝas en Bruselo.[20][21] Kiel ekonomia ĉefurbo de Belgio kaj unu el la ĉefaj pintaj financaj centroj de Okcidenta Eŭropo kun Euronext Brussels, ĝi estas klasita kiel Alfa (unuaranga) mondurbo.[22] Bruselo estas nodo de fervoja, ŝosea kaj aviada trafiko,[23] kio foje havigas al ĝi la kromnomon “Ŝosekrucejo de Eŭropo”.[24] Kaj ĝia flughaveno kaj ĝiaj fervojaj stacioj estas la plej grandaj kaj la plej aktivaj de la lando.[25][26]
Oficiale en franca la Urbo Bruselo, nome Ville de Bruxelles [vil də bʁysɛl] aŭ alternative Bruxelles-Ville [bʁysɛl vil] kaj en nederlanda Stad Brussel [stɑd ˈbrɵsəl][27] aŭ Brussel-Stad, estas la plej granda municipo kaj historia centro de la Brusela Ĉefurba Regiono, kaj la ĉefurbo de jure de Belgio.[28] Krom la centro mem, ĝi kovras ankaŭ la tujajn ĉirkaŭajojn en la nordo kie ĝi limas kun municipoj de Flandrio. Ĝi estas la administracia centro de la Eŭropa Unio, tiele ofte kromnomita kun la regiono kiel ĉefurbo de EU.
Bruselo estas municipo kiu konsistas el la centra historia urbo kaj kelkaj aldonaj areoj ene de la pli granda Brusela Ĉefurba Regiono, nome Haren, Laeken kaj Neder-Over-Heembeek norde, kaj Avenue Louise/Louizalaan kaj la parko Bois de la Cambre/Ter Kamerenbos sude.
La 1an de Januaro 2017, la Urbo Bruselo havis totalan loĝantaron de 176,545 personoj. La totala areo estas de 32.61 km² kio havigas loĝdensecon de 5 475 loĝ/km². En 2007, estis proksimume 50,000 registritaj ne-Belgoj en la Urbo Bruselo.[29] Komune kun ĉiuj aliaj Bruselaj municipoj, ĝi estas laŭleĝe dulingva (Franc–Nederlanda).
Historie nederlandlingva urbo, Bruselo profitis lingvan ŝanĝon al la franca el la fino de la 19a jarcento, kiam la franca havis ĝenerale ege altan prestiĝon.[30] Kvankam nuntempe oficiale Bruselo estas dulingva[31], la franca estas hodiaŭ la ĉefa lingvo de facto kaj ĉirkaŭ 90% de la loĝantaro parolas ĝin.[32][33] Bruselo estas ankaŭ pli kaj pli iĝante multlingva. La angla estas parolata kiel dua helpolingvo fare de ĉirkaŭ unu triono de la loĝantaro kaj granda nombro de migrantoj kaj rifuĝintoj parolas aliajn lingvojn.[34]
Bruselo estas konata pro sia kuirarto,[35] same kiel pro siaj historiaj kaj arkitekturaj mejloŝtonoj; kelkaj el kiuj estas registritaj kiel lokoj de monda heredaĵo fare de Unesko .[36] Ĉefaj allogaĵoj estas ĝia historia Granda Placo, la statueto de Manneken Pis, la moderneca konstruaĵo Atomium, kaj ĝiaj kulturaj institucioj kiaj La Monnaie kaj la muzeoj pri artoj kaj historio. Ĝi estas ankaŭ ĉefurbo de Bildostrio (Bildliteraturo) kaj partikulare de la belga skolo, nome Tinĉjo kaj tiel plu.[37]
Bruselo kiel belga kaj eŭropa centro
Bruselo apartenas al la Brusela Ĉefurba Regiono. Pro la internacieco de la multaj internaciaj institucioj kaj la granda nombro de eksterlandanoj, apenaŭ plu troveblas veraj bruselanoj. Tiuj ĉi eĉ ekhavis propran nomon, Ketje en la brusela lingvo. La origine parolata lingvo estas brabanta dialekto de la nederlanda lingvo. Ĝi lingve sin karakterizas i.a. je la multaj fremdvortoj de la franca lingvo. Ankaŭ ekzistas brusela varianto de la franca lingvo parolata en Bruselo. En ĝi troveblas pluraj fremdvortoj de la nederlanda lingvo kaj certa influo je la prononco.
Historio
La nomo Bruselo devenas de Broekzele, terpeco en la marĉo. La urbo ekestis ĉirkaŭ kelta fortikaĵo (latine: castrum) ĉe la rivero Seno en la 10a jarcento. La distrikto Brabanto konsistis el kvar graflandoj, de kiuj la graflando Bruselo situis plej oriente (probable limigita ĝis la regiono inter la riveroj Seno kaj Dejlo. Jam antaŭ la fino de la jaro 1000 la graflando Bruselo ekapartenis al la grafo de Loveno.
La grafoj de Loveno kaj Bruselo ĉirkaŭ 1085/1086 ankaŭ ekestis landgrafoj de Brabanto. En 1229 Bruselo ekhavis urbajn rajtojn el Henriko la 1-a de Brabanto. La urbo ekhavis aŭtonomion kaj la industrio kaj komerco de drapo iĝis gravaj. La urbo Bruselo sub la aŭstri-hispania regado ankoraŭ pligraviĝis kaj povis plifortigi sian funkcion kiel ĉefurbo sub la franca kaj nederlanda reĝimoj.
Inter la jaroj 1357 kaj 1379 novaj remparoj estis konstruitaj ĉirkaŭ la urbo, ĉar la unuaj ekestis tro malgrandaj. Tiu ĉi remparo koincidis kun tio kio nun nomiĝas la kvinangulo.
En la 15a jarcento Bruselo floris sub regado de la dukoj de Burgonjo kaj la Habsburgoj.
En 1695 Bruselo estis atakita de la franca reĝo Ludoviko la 14-a. Pli ol 400 domoj, inter kiuj ĉiuj konstruaĵoj de la Granda Placo krom la urbodomo, estis detruitaj. En la postaj jaroj la konstruaĵoj ĉirkaŭ la Granda Placo estis rekonstruitaj. Hodiaŭ tiuj ĉi domoj estas admireblaj en la belega stilo de tiu periodo.
Belga ĉefurbo
En 1830 okazis la Belga Revolucio en Bruselo post la prezentado de la teatraĵo La mutulino de Portici (france La muette de Portici, nederlande De stomme van Portici) en la Reĝa Monteatro. Je la 21a de julio Leopoldo la 1-a de Belgio ekregis kiel unua reĝo de la belgoj. Li forigis la urbajn remparojn kaj rekonstruigis multajn konstruaĵojn.
La nova belga ŝtato konsiderinde plirapidigis la plukonstruadon en Bruselo. En 1830 Bruselo estis Brabanta nederlandlingva urbo. Post la sendependeco estis grava enmigrado de francoj (revolucianoj kaj aliaj) kaj de valonaj oficistoj vokitaj de la juna belga registaro por iri en la nacian administradon. Tiu registaro estis subtenata de la alta burĝaro kaj la nobelaro. Nur ili havis voĉdonrajton. Ili deziris ellabori la naciajn instituciojn nur en ilia propra lingvo.
Tiel la nederlanda lingvo estis forpelita de ĉiuj urbaj instancoj kaj de la registaro. Tiu ĉi lingva diskriminacio koincidis do kun la socia kaj politika diskriminacio de la ordinara popolo (kaj de la malpli alta burĝaro). Unika fenomeno estas rilate al tio la ekesto de tipa brusela parollingvo, varianto de la flandra lingvo, sed kun forta influo de la franca.
En la deknaŭa jarcento ankaŭ Bruselo konis fortan industrian evoluon. Sub la regado de Leopoldo la 1-a pluraj prestiĝaj konstruaĵoj estis konstruitaj por la ĉefurbaj instancoj. Ankaŭ kelkaj ĝishodiaŭaj parkoj, grandaj avenuoj kaj tutaj kvartaloj estis konstruitaj.
Pro la forta premo de la registaro kaj la enmigrado de franclingvanoj, ankaŭ la loĝantoj de Bruselo pli kaj pli franciĝis. Malgraŭ ĉio tamen la franca lingvo nur ekde la mezo de la dudeka jarcento estas la laŭnombre plej parolata lingvo. Kune kun tiu ĉi evoluo ankaŭ la ĉefurba regiono kreskis. Ĉirkaŭ la 19a jarcento ĝi nur konsistis el ses komunumoj ĉirkaŭ la ĉefurbo. Proporcie al la urbigo kaj francigo, ankaŭ la ĉirkaŭataj komunumoj estis aligitaj. Tion ĉi oni faris okaze de la ĉiudekjara lingvonombrado. Kiam la nombro de franclingvanoj kaj dulingvanoj atingis certan limon, la koncernata komunumo estis aligita al la ĉefurba regiono.
Turismaj vidindaĵoj
- la Granda Placo kun la Urbodomo
- la Katedralo de Bruselo
- la Borso de Bruselo
- la Brusela Parko
- la Reĝa Galerio Sankta Huberto
- la Reĝaj muzeoj por Belaj Artoj
- la Bruselaj Muzeoj de Ekstrema Oriento
- la Reĝa Palaco
- la Reĝa Placo
- la Reĝa Monteatro
- la Akademia Palaco
- la statuo de Manneken Pis
- la Atomium, konstruita okaze de la Internacia Ekspozicio de Bruselo en 1958.
- la Reĝa biblioteko de Belgio
Fontano Le Cracheur 
Bruselo estas urbo kie miksiĝas la novklasikismo de palacoj kaj muzeoj kun la gotika arkitekturo de pli antikvaj monumentaj konstruaĵoj.
Muzea Placo 
Servoj
Geografio
Bruselo kuŝas en la nord-centra parto de Belgio, je ĉirkaŭ 110 km el la Belgia marbordo kaj je ĉirkaŭ 180 km el la suda pinto de Belgio. Ĝi situas en la kerno de la Brabanta Altebenaĵo, ĉirkaŭ 45 km sude de Antverpeno (Flandrio), kaj ĉirkaŭ 50 km norde de Charleroi (Valonio). Ties averaĝa alto estas je nur 57 m super marnivelo, varie el malalta punkto en la valo de preskaŭ ĉiam komplete kovrita rivero Senne, kiu tranĉas la regionon el oriente okcidenten, ĝis la altaj pintoj de la Sonia Arbaro, en la sudorienta flanko. Aldone al Senne, aliaj rojoj kiaj Maalbeek kaj Woluwe, oriente de la regiono, ludas gravan rolon por altodiferencoj. La centraj bulvardoj de Bruselo estas nur ĉe 15 m super marnivelo.[38] La plej alta pinto kuŝas je alto de ĉirkaŭ 108 m, ĉe Place de l'Altitude Cent/Hoogte Honderdplein, en Forest.
La Verda Promenejo estas promen- kaj biciklo-vojo ĉirkaŭ la Brusela ĉefurba regiono kiu estas ĉirkaŭ 65 km longa. La vojo ligas la parkojn de la tiel nomata "dua ringo" ĉirkaŭ tiu regiono. Ĝi estas pli longa ol la Verda Promenvojo René-Dumont, kiu situas en Parizo.
Bruselo kiel ĉefurbo
Spite sian nomon, la Brusel-Ĉefurba Regiono ne estas la ĉefurbo de Belgio. El artikolo 194a de la Belga Konstitucio establas ke la ĉefurbo de Belgio estas la Urbo Bruselo, nome municipo en la regiono kiu estis iam la kerno de la urbo.[39]
La Urbo Bruselo estas loko de multaj naciaj institucioj. La Reĝa Palaco, kie la Reĝo de Belgio plenumas siajn devojn kiel ŝtatestro, estas situa ĉe la Brusela Parko (distingenda el la Reĝa Palaco de Laeken, nome oficiala hejmo de la Belga Reĝa Familio). La Palaco de la Nacio estas en la mala flanko de tiu parko, kaj estas la sidejo de la Belga Parlamento. La oficejo de la Ĉefministro de Belgio, populare nomita Leĝostrato 16 (nederlande: Wetstraat 16, france: 16, rue de la Loi), estas apud tiu konstruaĵo. Estas ankaŭ kie kunsidas la Ministraro. La Supera Tribunalo, plej alta tribunalo de Belgio, havas sian sidejon en la Palaco de Justico. Aliaj gravaj institucioj en la Urbo Bruselo estas la Konstitucia Tribunalo, la Ŝtata Konsilantaro, la Tribunalo de Kalkuloj, la Reĝa Belga Monstampejo kaj la Nacia Banko de Belgio.
La Urbo Bruselo estas ankaŭ la ĉefurbo kaj de la Franclingva Komunumo de Belgio[40] kaj de la Flandra Komunumo de Belgio.[41] La Flandra Parlamento kaj la Flandra Registaro havas siajn sidejojn en Bruselo,[42] kaj same la Parlamento de la Franclingva Komunumo kaj la Registaro de la Franclingva Komunumo.
Internaciaj institucioj
Bruselo iĝis, ekde la Dua Mondmilito, la administracia centro de multaj internaciaj organizoj. La Eŭropa Unio (EU) kaj la Nord-Atlantika Traktat-Organizo (NATO) havas siajn ĉefajn instituciojn en la urbo, same kiel multaj aliaj internaciaj organizoj kiel la Tutmonda Pridogana Organizo kaj Eŭrokontrol, same kiel aliaj internaciaj korporacioj. Bruselo estas la tria laŭ la nombro de internaciaj kongresoj kiujn ĝi hejmas,[43] kaj ĝi ankaŭ iĝis unu el la plej grandaj kongrescentroj en la mondo.[44] La ĉeesto de EU kaj de aliaj internaciaj institucioj kondukis ekzemple al la fakto ke estas pli da ambasadoroj kaj ĵurnalistoj en Bruselo ol en Vaŝingtono[45] Oni establis ankaŭ internaciajn lernejojn por servi al abundo de internaciaj gravuloj.[44] La "internacia komunumo" en Bruselo nombras almenaŭ 70,000 personojn.[46] En 2009, estis ĉirkaŭ 286 konataj lobiaj agentejoj kiuj laboris en Bruselo.[47]
Transporto
La Metroo de Bruselo estas la sistemo de metroo en la urbo Bruselo. Ĝi ekkonstruiĝis ekde la jaro 1970 tuj post la decido de la registaro solvi la problemojn kaŭzitajn de la trafiko kaj la media poluado en la urbo. La metroo de Bruselo konsistas el kvar linioj, al kiuj aldoniĝas la linioj de la tiel nomata antaŭmetroo (premetro), laŭ kiuj veturas la tramoj.
La tiel nomata Antaŭmetroo - nederlande kaj germane Premetro, france Prémétro - de Bruselo estas linioj de tramoj veturantaj en tuneloj de la belgia ĉefurbo Bruselo, kiuj kompletigas la kvar liniojn de la metroo de Bruselo. La diferenco inter "tunele veturanta tramo" kaj metroo, do "tunele veturanta specifa trajno" estas simple la grandeco kaj teknika ekipaĵo de la veturiloj.
La Flughaveno Bruselo Nacia (ICAO: EBBR, IATA: BRU, oficiale: Brussels Airport), ankaŭ "Flughaveno de Zaventem" estas la nacia flughaveno de Belgio. Ĝi troviĝas en la flandra komunumo Zaventem. La urbo Bruselo troviĝas je distanco de 12 kilometroj. Temas pri la plej granda flughaveno de Belgio kun surfaco de 1245 hektaroj, ĉirkaŭ 264.000 flugoj kaj 18 milionoj da pasageroj jare (en 2007).
Konataj bruselanoj
- Jacques Brel, kantisto
- Toots Thielemans, muzikisto
- Johan Verminnen, flandra kanzonisto
- Hergé, bildstria desegnisto kiu kreis Tinĉjon
- Constantin Meunier, skulptisto
- Eduard Douwes Dekker (Multatuli) tie verkis en la jaro 1859 la faman libron "Max Havelaar"
- Hendrik Conscience tie vivis de 1868 ĝis sia morto en 1883
- Pierre Alechinsky, artisto
- En Bruselo mortis:
- hungara politikisto Zoltán Rónai
- hungara kuracisto János Frühling
- hungardevena naĝisto Éva Novák
- hungara tradukisto Viktor Géza Lányi
- hungara violonisto Endre Gertler
Bruselo kaj Esperanto
En 1907 en Bruselo ekestis la Esperantista Brusela Grupo. Ĝi daŭre ekzistas.
Antaŭ la Dua Mondmilito estis en la urbo Mondpalaco kun Esperanto-sekcio. Tie okazis la 4-a SAT-kongreso en la 14a al 18a aŭgusto de 1924; kun ĉirkaŭ 90 partoprenantoj el 14 landoj; kaj la 18-a SAT-Kongreso inter la 7-a kaj la 13-a de aŭgusto 1938.
En 1960 la urbo gastigis la Universalan Kongreson de Esperanto.
Hodiaŭ estas 6 gastigantoj de Pasporta Servo tie.
Lokaj Esperantistoj
Referencoj
Vidu ankaŭ
Eksteraj ligiloj
- Virtuala vizito (dulingva franca - nederlanda)
- Retejo de la ĉefurba Esperanto-grupo (jen arkive multaj versioj inter decembro 2021 kaj septembro 2010)
- En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo City of Brussels en la angla Vikipedio.
- En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Brussels en la angla Vikipedio.
