Lingua guaraní
O guaraní,[5] facendo referencia exclusiva á variedade coñecida como guaraní paraguaio (avañe'ẽ 'a lingua da xente), é unha lingua indíxena de América do Sur que pertence á subfamilia tupí-guaraní[6] das linguas tupís. É unha das linguas oficiais de Paraguai (xunto co español), onde non é falada só polo pobo guaraní, senón pola maioría da poboación, e onde a metade da poboación rural é monolingüe.[7][8] É falada por outras comunidades en países veciños, incluíndo partes do noroeste da Arxentina, sueste de Bolivia e suroeste do Brasil, e é a segunda lingua oficial da provincia arxentina de Corrientes dende 2004;[9] tamén é lingua oficial de Mercosur.[10]
| Guaraní Avañe'ẽ | ||
|---|---|---|
| Pronuncia: | ʔãʋ̃ãɲẽˈʔẽ | |
| Falado en: | Arxentina, Brasil, Paraguai e Bolivia | |
| Total de falantes: | 6 500 000 (2020)[1] | |
| Familia: | Tupí Tupí-guaraní Guaraní Guaraní | |
| Escrita: | Latino | |
| Estatuto oficial | ||
| Lingua oficial de: |  Paraguai[2] Bolivia Arxentina (Provincia de Corrientes)[3] Brasil (Mato Groso do Sur)Mercosur | |
| Regulado por: | Academia da Lingua Guaraní | |
| Códigos de lingua | ||
| ISO 639-1: | gn | |
| ISO 639-2: | grn | |
| ISO 639-3: | gug | |
| Mapa | ||
 | ||
| Status | ||
 | ||
O guaraní é unha das linguas máis faladas entre as linguas amerindias e a única entre cuxos falantes hai unha gran cantidade de non indíxenas. É un caso insólito en América, onde a substitución lingüística cara ás linguas coloniais europeas (neste caso o español) non se produciu, e foi acollida como un elemento máis da cultura e da identidade dos "mestizos" (xente de antergos españois e guaranís).
O sacerdote xesuíta Antonio Ruiz de Montoya, quen publicou en 1639 a primeira gramática do guaraní nun libro chamado Tesoro de la lengua guaraní, describiuna como unha lingua "tan completa e elegante que pode competir coa máis famosa [das linguas]."
O nome "guaraní" adoita empregarse para a lingua oficial de Paraguai. Porén, é parte dun continuo dialectal, a maioría dos cales tamén son chamados guaraní.
Fonoloxía
O guaraní ten 33 fonemas, dos que 12 son vogais e 21 consonantes.
Vogais
Das 12 vogais (pu'ae) guaranís, 5 son orais (pu'ae jurugua), 5 nasais (pu'ae tĩgua), 1 gutural (pu'ae ahy'ogua) (y = /ɨ/) e unha guturonasal (pu'ae ahy'otĩgua) (ỹ = /ɨ̃/).
| Orais | Nasais | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| anterior | central | posterior | anterior | central | posterior | |
| pechadas (débiles) | i | ɨ | u | ĩ | ɨ̃ | ũ |
| abertas (fortes) | e | a | o | ẽ | ã | õ |
Consoantes
Das 21 consoantes (pundie) guaranís, 8 son plosivas, 5 fricativas, unha africada, unha aproximante, 2 vibrantes e unha sibilante. O seguinte cadro amosa os fonemas segundo o xeito de articulación, o punto de articulación e a grafía usual para cada un deles:
bilabial alveolar alveo-
palatalvelar glotal Fricativa / β /
v/ s /
s/ ʃ, ʒ /
ch, j/ ɣ, ɣ̃/
g, g̃Oclusiva sorda / p /
p/ t /
t/ k /
k/ ʔ /
'sonora / b̃ /
mb/ d̃ /
nd/ g̃ /
ngSonorante nasal / m /
m/ n /
nnon-nasal / ɾ, l /
r, l>/ j /
i
Nos préstamos léxicos do español tamén intervén a vibrante múltiple /r/. As oclusivas sonoras poden emitirse como propiamente oclusivas en contextos non-nasais ou como nasais en contextos nasais. O fonema /t/ pode soar como [t] ou como [ɾ]. Os fonemas oclusivos /b̃, d̃, g̃/ teñen tanto alófonos prenasalizados [ⁿb, ⁿd, ⁿg] como alófonos totalmente nasais [m, n, ŋ], o fonema /ʒ/ posúe dous alófonos, un non-nasal [ʒ] e outro nasal [ɲ].
Observacións
Palabras nasais
O guaraní distingue entre fonemas nasais e orais. A nasalidade de calquera fonema aplícase toda a palabra, por razóns de eufonía, e provoca fenómenos de sandhi nos sufixos que se engaden. Polo tanto, son só orais as palabras en que ningún dos fonemas que a conforman teñen carácter nasal.
- Nasais: akã («testa»), porã («fermoso»), kuñataĩ («rapaciña»), tembireko («esposa»)
- Orais: rajy («filla»), túva («pai»), sy («nai»), arapoty («primavera»)
Puso
O puso ou oclusiva glotal aparece só en posición intervocálica e interrompe momentaneamente a emisión. Aínda que semelle unha ausencia de son, é un fonema por dereito propio, pois entra en oposición fonolóxica co son seguinte. O seu nome ven do propio guaraní pu («son») + so («soltar», «separar»). No silabeo acompaña á vocal que o segue.
Acentuación
En guaraní ningunha palabra remata en consoante. Case todas levan acento (muanduhe) na derradeira vogal. O til emprégase só cando a vogal acentuada non é a final.
Por exemplo, a verba tape («camiño») lese [ta'pe] e tata («lume») lese [ta'ta]. Por outra banda, áva («cabelo»), que se le ['a.va] ou tái («picante») ['tⁿaj], levan a marca gráfica da súa acentuación.
Notas
Véxase tamén
Outros artigos
Ligazóns externas
- Introdución á lingua guaraní na web Linguas do mundo e tipoloxía lingüística, da Universidade de Vigo.