Wokalna harmonija
Wokalna harmonija je asimilaciski proces, kotryž artikulaciju wolóžuje. We wuskim zmysle je připodobnjenje sufiksowych wokalow na zdónk, ale tež znutřka zdónka. Při tym cuze słowa abo najnowše požčonki často k wokalnej harmoniji wjace (dospołnje) njewjedu.
Wona wustupuje w rozdźělnych rěčnych swójbach, na př. w turkowskich rěčach, w mongolskich rěčach, w někotrych finougriskich rěčach.
Přikłady
Turkowske rěče
Baškiršćina
| Prědnje | Zadnje | |||
|---|---|---|---|---|
| Njekulojćene | Kulojćene | Njekulojćene | Kulojćene | |
| Wysoke | и [i] | ү [ü] | у [u] | |
| Srjedźne | е [ě] | ө [ö] | ы [ı] | о [o] |
| Niske | ә [ä] | а [a] | ||
Baškiršćina ma dźewjeć wokalow.
W baškiršćinje wustupujetej dwě warianće wokalneje harmonije. Štyriformowa warianta wužiwa wokale "ы", "о", "е" a "ө". Na př. prašenska partikla ma formy -мы, -мо, -ме, -мө.
Dwuformowa warianta wužiwa jenož wokalej "а" a "ә".
| Funkcija | Prědnje | Přikład | Woznam | Zadnje | Přikład | Woznam | Komentar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ablatiw |
| өҫтәлдән | wot blida |
| шкафтан Германиянан | z kamora z Němskeje | |
| ekwatiw | -сә | инглизсә | jendźelsce | -са | алманса | němsce |
Turkowšćina
| Prědnje | Zadnje | |||
|---|---|---|---|---|
| Njekulojćene | Kulojćene | Njekulojćene | Kulojćene | |
| Wysoke | i | ü | ı | u |
| Niske | e | ö | a | o |
Turkowšćina ma wósom wokalow a rozeznawa je po dwěmaj přiznamjenjomaj, a to [±prědnje] a [±kulojćene].
W turkowšćinje dwě warianće wokalneje harmonije wustupujetej. A to tak mjenowana "małka wokalna harmonija" (z wokalomaj "a" a "e", turkowsce küçük sesliler uyumu) a "wulka wokalna harmonija" (z wokalemi "i", "ı", "u" a "ü", turkowsce büyük sesliler uyumu).
- Małka wokalna harmonija
- Po wokalach e, i, ö a ü sćěhuje e w sufiksu, mjeztym zo po wokalach a, ı, o a u sćěhuje a.
Sćěhowace sufiksy małku wokalnu harmoniju wjedu:
| Funkcija | Prědnje | Přikład | Woznam | Zadnje | Přikład | Woznam | Komentar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| pluralny sufiks | -ler | evler | domy | -lar | atlar | konje | |
| lokatiw | -de | Berlinde | w Berlinje | -da | vapurda | na łódźi | |
| futur | -ecek | gelecek | wón/wona budźe přińć | -acak | çıǧacak | wón/wona budźe won hić/přińć | |
| infinitiw | -mek | gelmek | přińć | -mak | çıkmak | won hić/přińć. | |
| particip | -en | gelen. | přińducy | -an | çıǧan | won ducy/přińducy | |
| konwerb runočasnosće | -(y)erek | gelerek | přińdźo | -(y)arak | çıǧarak | won přińdźo | |
| kondicional | -se | gelse | jeli přińdźe | -sa | çıksa | jeli won přińdźe |
- Wulka wokalna harmonija
- Po wokalomaj e a i sćěhuje i, po wokalomaj ö a ü sćěhuje ü, po wokalomaj a a ı sćěhuje ı a po wokalomaj o a u sćěhuje u.
Sćěhowace sufiksy wulku wokalnu harmoniju wjedu:
- -li, -lı, -lu, -lü Na př. Berlinli "Berlinjan; Berlinski", Romalı "Romjan, romski", Kölnlü
- -cik, -cık, -cuk, -cük (diminutiw)
- -di, -dı, -du, -dü (preteritum)
- -i, -ı, -u, -ü (akuzatiw)
- -inci, -ıncı, -uncu, -üncü (rjadowy ličbnik) Na př. ikinci "prěni", onuncu "dźesaty"
- -(y)ip, -(y)ıp, -(y)up, -(y)üp (konwerbowa kóncowka předčasnosće)
Někotre dwuzłóžkowe sufiksy maja wobě harmoniji, při čimž małka wokalna harmonija je w jednej złóžce a wulka wokalna harmonija w druhej.
- -(y)ince, -(y)ünce, -(y)ınca, -(y)unca (konwerbowa kóncowka z woznamom "tak chětře, ruče kaž/hač, ručež")
- -dikçe, -dıkça, -dukça, -dükçe (konwerbowa kóncowka z woznamom "dołhož, doniž")
Nimo toho samo małko wuwzaćow eksistuja, kaž na př. -ken (konwerbowa kóncowka z woznamom "mjeztym zo"), wokal o w kóncowce -iyor (prezens).
Mongolske rěče
Mongolšćina
Mongolšćina ma tři klasy wokalow:
- Prědnje wokale: ө, ү, э
- Zadnje wokale: а, о, у
- Neutralne wokale: и
Wokale я, е, ю, ё su faktisce kombinacije wokalow а, э, у, о z konsonantom й. Jeli słowo wobsahuje jenož wokal и, da so jako słowo prědnjeho rjada wobjednawa.
| Funkcija | Prědnje wokale | Woznam | Zadnje wokale | Woznam |
|---|---|---|---|---|
| prezensa abo futur | Чи ирнэ. | Ty přińdźeš. | Би тэнд явна. | Ja tam du. |
| Тэр надад ном(ыг) өгнө. | Wón/Wona knihu mi da. | Тэр майханд орно. | Wón/wona do stana nutř dźe. | |
| preteritum abo wotpohlad | Чи сайхан кино үзлээ. | Ty dobry film widźeše. | Би цэцэрлэгт суулаа. | Ja w zahrodźe sedźach. |
| Чи одоо явлаа. | Ty nětko dźeš. | |||
| цэцэрлэг | zahroda | сайхан | dobry |
Uralske rěče
Finšćina
Finšćina ma tři klasy wokalow:
- Prědnje wokale: ä, ö, y
- Zadnje wokale: a, o, u
- Neutralne wokale: i, e
Neutralne wokale so móžeja po wokalu z dweju prěnjeju skupinow jewja a so móžeja z wokalemi z wobeju rjadow kombinować, na př. äi, öi, yi a ai, oi a ui. Jeli słowo wobsahuje jenož neutralne wokale, da so wokale z prědnjeho skupiny wužiwaja, na př. eikö, eihän.
| Funkcija | Prědnje wokale | Woznam | Zadnje wokale | Woznam |
|---|---|---|---|---|
| Täälläkö koira on? | Pos je tu? | Koira on tuolla. | Pos je tam. | |
| Missähän kissa on? | Hdźe je kóčka? | Kissa on puutarhassa. | Kóčka je w zahrodźe. | |
| Aasi ei ole täällä. | Wosoł njeje tu. | Tuollako aasi on? | Wosoł je tam? | |
| Hiirellä on lyhyet jalat. | Myš ma krótke nohi. | Aasilla on pitkät korvat. | Wosoł ma dołhej wuši. | |
| inesiw | nenässä | w nosu, na nosu | kuvassa | na wobrazu |
| elatiw | pöydästä | wot blida | talosta | z doma |
| adesiw | pöydällä | na blidźe | torilla | na wikach |
| ablatiw | häneltä | wote njeho | torilta | wot wikow |
| prašenska partikla | -kö | ? | ko | ? |
| -hän | -han |
Při kompozicijach so wokal po poslednim wobstatku złožuje.
Madźaršćina
| Prědnje | Zadnje | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Krótke | Dołhe | Krótke | Dołhe | |||||
| Njekulojćene | Kulojćene | Njekulojćene | Kulojćene | Njekulojćene | Kulojćene | Njekulojćene | Kulojćene | |
| Wysoke | i | ü | í | ű | u | ú | ||
| Srjedźne | ö | é | ő | o | ó | |||
| Nižne | e | a | ||||||
| Najbóle nižne | á | |||||||
Madźaršćina ma 14 wokalow. Ale w někotrych narěčach a zdźěla wobchadnej rěči so dalša warianta "e" jewi.
Eksistuja tři typy sufiksow, a to jednoformowe, dwuformowe a třiformowe.
- Jednoformowe sufiksy často maja jedyn z wokalow "e", "é", "i" a "í" a su na př. -ig "hač do" (na př. hajóig "hač do łódźe"), -ként "jako" (na př. hajóként "jako łódź"), -kor (čas, na př. negykor "pjećich"), -é 'wobsydstwowa kóncowka'.
- Dwuformowe sufiksy su na př. -ban/-ben "w +lokatiw" (inesiw, na př. kezben "w ruce", hajóban "we łódźi"), -be/-ba "do +genitiw" (ilatiw, na př. kezbe "do ruki", hajóba "do łódźe"), -nek/-nak "-ej/-u, -je/-i (sg.); -am (pl.)" (datiw, na př. körnek "kruhu", hajónak "łódźi"), -unk/-ünk "my +prezensa"
- Třiformowe sufiksy su na př. -hoz/-hez/-höz "k" (na př. hajóhoz "k łódźi", évhez "k lětu", körhöz "ke kruhu"), -szor/-szer/-ször "raz" (na př. kétszer "dwójce", ötször "pjeć raz", hatszor "šěsć raz")
Žórła
- Powšitkowne
- Glück, Helmut (wud.): Metzler Lexikon Sprache. 1. nakład. J. B. Metzler'sche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1993, ISBN 3-476-00937-8 (Zapis Vokalharmonie, str. 683). (němsce)
- Za jednotliwe rěče
- Margarete I. Ersen-Rasch: Baschkirisch, Lehrbuch für Anfänger und Fortgeschrittene. Harrassowitz, 2099, ISBN 978-3-447-05730-1 (Zapis Die Vokale und die Vokalharmonie, str. XV-XVI). (němsce)
- Hasan Çakır: Grammatik kurz & bündig Türkisch. PONS GmbH, Stuttgart, ISBN 978-3-12-561667-7 (Zapis Die Vokalharmonie, str. 12-14). (němsce)
- Małka gramatika turkowšćiny (němsce)
- Hans-Peter Vietze: Lehrbuch der mongolischen Sprache. 5. nakład. VEB Verlag Enzyklopädie, Leipzig 1988, ISBN 3-324-00242-7 (Zapis Die Vokalharmonie, str. 20-21). (němsce)
- Semrau, Richard: Langenscheidts Praktisches Lehrbuch Finnisch. Langenscheidt, Berlin 1995, ISBN 3-468-26140-3. (němsce)
- Tompa, József: Kleine Ungarische Grammatik. VEB Verlag Enzyklopädie a Akadémiai Kiadó, Leipzig, Budapest 1972, str. 14-16, 19. (němsce)
- Hegedűs, Rita: Grammatik kurz & bündig Ungarisch. Ernst Klett Sprachen GmbH, Stuttgart 2006, ISBN 978-3-12-561167-2, str. 9-10. (němsce)
- Simig, Pia: Kauderwelsch Ungarisch Wort für Wort. 10. nakład. Reise KNOW-HOW Verlag, Bielefeld 2008, ISBN 978-3-89416-053-1, str. 12-13. (němsce)