Ագնոստիցիզմ

Ագնոստիցիզմն առաջացել է 19-րդ դարի վերջերին՝ որպես մետաֆիզիկական փիլիսոփայության անտիթեզ։ Վերջինս ակտիվորեն զբաղվում էր աշխարհընկալման՝ մետաֆիզիկական ըմբռնման ուսումնասիրությամբ, որի հիմքում ընկած էր սուբյեկտիվ մտածողությունը։

Փիլիսոփայական ագնոստիցիզմից բացի գոյություն ունի նաև թեոլոգիական (աստվածաբանական) ագնոստիցիզմ և գիտական ագնոստիցիզմ։

Աստվածաբանության բնագավառում ագնոստիկներն առանձնացնում են կրոնի և հավատքի բարոյամշակութային և առասպելական բաղադրիչը միստիկականից (Աստված, դև, սատանա, հանդերձյալ աշխարհ, դրախտ, դժոխք, կրոնական ծիսակատարություններ և այլն)։ Նշված բաղադրիչներից առաջինը նրանք համարում են հասարակության մեջ անհատի բարոյական վարքի խթանման աշխարհիկ (ժամանակակից) դպրոց (կամ միջոց, մեխանիզմ)։

Գիտական ագնոստիցիզմը իմացաբանության (ճանաչողության տեսության) սկզբունքներից է։ Եվ քանի որ (համաձայն իմացաբանության) ճանաչողության ընթացքում ձեռք բերված փորձն անխուսափելիորեն խեղաթյուրվում է անհատի (կամ սուբյեկտիվ) գիտակցությամբ, ապա գիտական ագնոստիցիզմը ենթադրում է, որ անհատը հանգամանորեն ունակ չէ ըմբռնելու աշխարհի իրական և ամբողջական պատկերը։ Այսինքն՝ այն ոչ թե ժխտում է ճանաչողությունը (երևույթը, ընթացքը) այլ մատնանշում, որ ոչ մի գիտություն չի կարող լինել բացարձակ ճշգրիտ և որ աշխարհն ամբողջությամբ ճանաչելն անհնար է։

Ագնոստիկ հայացքները մոտավորապես այնքան հին են, որքան փիլիսոփայական սկեպտիցիզմը։ Մ.թ.ա. V դարի փիլիսոփա, սոֆիստ Պրոտագորը համոզված էր, որ անհնար է ստուգել Աստվածների գոյության փաստը։ Մ.թ.ա. VI-V դարերի փիլիսոփա Սանջայա Բելաթհապուտան (անգլ.՝ Sanjaya Belatthaputta) նույնպես հայտնել է հանդերձյալ կյանքի վերաբերյալ իր ագնոստիկ տեսակետը։

Այնուամենայնիվ, ագնոստիցիզմը՝ որպես եզրույթ և ուսմունք, ծագել է շատ ավելի ուշ, երբ 1869 թվականին անգլիացի գիտնական, կենսաբան Թոմաս Հենրի Հաքսլին իր ելույթներից մեկում հանդես եկավ ագնոստիցիզմը նկարագրող նոր ուսմունքի բնութագրմամբ. «Այն պարզապես նշանակում է, որ պետք չէ ասել, որ գիտես մի բան կամ հավատում ես նրան, ինչը չունի իմացության կամ հավատքի արտահայտման գիտական հիմնավորում»։ Նրան «Մետաֆիզիկական հասարակությունն» էր (բրիտանական փիլիսոփայական հասարակություն) իրենց անդամակցելու առաջարկություն արել։ «Երբ իմ մտավորական հասունության ժամանակ սկսեցի տարակուսել՝ ով եմ ես՝ աթեիստ, թեիստ, թե պանթեիստ, մատերիալիստ, իդելալիստ, քրիստոնյա, թե ազատ մտածող, ես հանգեցի այն եզրակացությանը, որ ինձ չեն համապատասխանում այս անվանակարգերից ոչ մեկը, բացի վերջինից»,‒ ասել է նա։

Հաքսլիի համոզմամբ ագնոստիկ է նա, ով չի ժխտում Աստվածների գոյությունը՝ միաժամանակ չընդունելով որևէ կրոն կամ հավատք։ Ագնոստիկը նաև չի հավաստում Աստվածների գոյությունը, քանի որ համոզված է, որ մատերիաների (նյութերի) սկզբնաղբյուրն անհայտ է. այն բացահայտված կամ ճանաչված չի կարող համարվել զարգացման մեր ժամանակաշրջանում կամ երբևէ։

Ագնոստիկների համոզմամբ անհնար է բացահայտել իրականությունը Աստվածների, հանդերձյալ կյանքի և այլ գերբնական էակների, հասկացությունների և երևույթների գոյության առումով՝ այդուհանդերձ սկզբունքորեն չբացառելով աստվածային երևույթների գոյությունը կամ չգոյությունը։ Այսպիսով հերքվում է միայն այդպիսի համոզմունքների իրական կամ մտացածին լինելն ապացուցելու հնարավորությունը։ Այդ իսկ պատճառով ագնոստիկները կարող են հավատալ Աստծուն, բայց ոչ մի կրոն (քրիստոնեություն, հուդայականություն, իսլամ) չդավանել՝ համարելով դրանք դոգմատիկ, քանի որ դոգմատիզմը հակասում է նրանց համոզմունքներին աշխարհի անճանաչելիության առումով։ Ագնոստիկներն Աստծուն հավատում են՝ սահմանափակվելով նրա գոյության հնարավորությամբ և վերապահումներով, որ կարող են նաև սխալվել՝ համոզված լինելով, որ չկան անհրաժեշտ և բավարար համոզիչ ապացույցներ միանշանակ ենթադրություններ և եզրակացություններ անելու համար։

Մի շարք կրոններում (բուդդայականություն, դաոսիզմ) անձնավորված (անհատականացված) Աստծված(ներ) չկա(ն)։ Դրա շնորհիվ ագնոստիցիզմի և տվյալ կրոնի միջև կոնֆլիկտները բացակայում են։

• Իմանուիլ Կանտ
• Մեթ Սթոուն^[5]
• Բերտրան Ռասել^[6]
• Թոմաս Գենրի
• Դավիթ Յում^[7]
• Ռոբերտ Անտոն Ուիլսոն^[8]
• Կառլ Սագան^[7]
• Սթիվեն Ջեյ Գոուլդ^[9]
• Ֆրիդրիխ Ավգուստ ֆոն Խայեկ
• Մայքլ Ֆարադեյ
• Չարլզ Դարվին
• Ալբերտ Այնշտայն^[10]
• Սթինգ^[11]
• Էդվարդ Սնոուդեն^[12]

• Albert Einstein on Religion Արխիվացված 2014-04-29 Wayback Machine Շապել Մոնոսկրիպտի թանգարան (Shapell Manuscript Foundation)
• Why I Am An Agnostic Արխիվացված 2006-07-18 Wayback Machine Robert G. Ingersoll, [1896].
• Dictionary of the History of Ideas Արխիվացված 2006-09-09 Wayback Machine։ Ագնոստիցմիզմ
• Agnosticism from INTERS – Interdisciplinary Encyclopedia of Religion and Science
• Agnosticism Արխիվացված 2010-02-19 Wayback Machine – from ReligiousTolerance.org Արխիվացված 2010-12-06 Wayback Machine
• What do Agnostics Believe? – A Jewish perspective
• Fides et Ratio  – the relationship between faith and reason(Հավատի և պատճառի փոխհարաբերությունները) Karol Wojtyla [1998]
• For a utilitarian analysis of religion, see The (F)Utility of Religion:(Ո՞վ Աստծո կարիք ունի։) Who Needs God(s)?–A Prospective Bible for Non-Believers at http://bradmusil.kramernet.org Արխիվացված 2008-08-07 Wayback Machine
• The Natural Religion Արխիվացված 2009-04-08 Wayback Machine Dr Brendan Connolly, 2008
• Nielsen, Kai (1973) [1968]. «Agnosticism». Dictionary of the History of Ideas. University of Virginia Library.