Ադրբեջանցիները Թուրքիայում

Հավանական է, որ կովկասյան թաթարները և իրանական ադրբեջանցիները ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում, հատկապես Կարսում և նրա հարակից տարածքներում, առաջին անգամ հայտնվել են Սեֆյանների կառավարման ժամանակաշրջանում^[5]։ Նրանց թվաքանակը աճել է 19-րդ դարի սկզբում, երբ Գյուլիստանի և Թուրքմենչայի պայմանագրերով, որը կնքվել է Ռուսական կայսրության և Պարսկաստանի միջև, Ռուսական կայսրության կազմն անցան Ղարաբաղի խանությունը (1813 թվականին), Նախիջևանի խանությունը (1828 թվականին) և Երևանի խանությունը (1828 թվականին)։ Ադրիանապոլսի պայմանագրով, քրիստոնյաները և մուսուլմանները կարող էին ընտրել, թե որտեղ էին ցանկանում բնակվել (Ռուսաստանում, թե Օսմանյան կայսրությունում)։ Արդյունքում, կովկասյան թաթարների մի մասը՝ Հյուսիսային Կովկասի մյուս ազգությունների հետ միասին, արտագաղթեցին Թուրքիա՝ բնակվելով Փոքր Ասիայի արևելյան հատվածում, հատկապես Էրզրումի Սենքայա և Աղրըի Թաշլըչայ շրջաններում^[5][6][7][8]։ Թուրքերենի էրզրումյան բարբառը ձևավորվել է ադրբեջաներենի ազդեցության տակ^[9]։ Հնչութաբանական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ադրբեջաներենի ազդեցության տակ ձևավորվել են նաև թուրքերենի Էլազըղի (Խարբերդ) մարզի^[10], ինչպես նաև Վանի մարզի Էրջիշ շրջանի բարբառները^[11]։

1813 թվականին Լեռնային Ղարաբաղի կովկասյան թաթարները հաստատվել են Աֆյոնքարահիսարի մարզի հարավային հատվածում՝ Ազիզիեում։ Չնայած, որ մարզում թաթարները ձուլվել են տեղի թուրքերին, որը հետագայում ազդել է նաև նրանց հավատքի և լեզվի վրա, նախկինի պես իրենց շարունակում են անվանել «քարաբաղլը» («ղարաբաղցիներ») և դիտարկվում են որպես առանձին էթնիկ խումբ^[12]։ Նույն խմբի մեկ այլ ճյուղ հաստատվել է Իգդիրում։ Որոշ հետազոտողների կարծիքով, Աֆիոնի ղարաբաղլըների խումբը հաստատվել է Թուրքիայում 1578 թվականին։ Վերջիններս Օսմանյան կայսրության կազմում կռվում էին Սեֆյան Պարսկաստանի դեմ^[13]։

Բացի այդ, 19-րդ դարի սկզբում Շիրվանի խանությունից սուննի իսլամ դավանող մի քանի ընտանիքներ, հիմնականում Աղսու քաղաքից, հաստատվել են Ամասիայում, որտեղ նրանց անվանել են «շիրվանլը» («շիրվանցիներ»)^[14]։ 1894 թվականին Շեյխ Հաջի Մահմուդ էֆենդին այստեղ կառուցել է բարոկկո ոճի եզակի մզկիթ^[15]։ Այդ մզկիթը հայտնի է Շիրվանլը մզկիթ (շիրվանցիների մզկիթ) կամ Ազերիլեր մզկիթ (ազերիների մզկիթ) անունով^[16]։ Այս ներգաղթյալների սերունդները ներկայումս բնակվում են Ամասիայի վեց գյուղերում, Սուլուովայի և Մերզիֆոնի շրջաններում և պահպանում են իրենց թաթարական (իբր ադրբեջանական) ինքնագիտակցությունը։ Շեքիից ներգաղթած կովկասյան թաթարների մեկ այլ խումբ էլ 1863 թվականին հաստատվել է Բուրսայում։

Ադրբեջանցիների ներգաղթի հաջորդ ալիքը դեպի Արևելյան Թուրքիա տեղի է ունեցել 1918- 1925 թվականներին, երբ շատ ադրբեջանցիներ արտագաղթեցին Հայաստանի առաջին հանրապետության հռչակումից հետո^[17]։ 1941 թվականին 5000 ադրբեջանցիներ բնակվում էին Ախուրյան գետի թուրքական ափին գտնվող 60 գյուղերում^[18]։ Նրանք համարվում էին այն գաղթականների սերունդները, ովքեր Թուրքիա էին ներգաղթել 1920-ական թվականներին, երբ կարմիր բանակի զորքերը խորհրդայնացրեցին Ադրբեջանի ժամանակակից տարածքը և ձևավորեցին ԱԽՍՀ-ն։ Թուրքիա են ներգաղթել նաև Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության տապալված կառավարության անդամները և նրանց ընտանիքների անդամները, ինչպես նաև ադրբեջանական արիստոկրատիայի և արդյունաբերական էլիտայի ներկայացուցիչները։ Նրանք հիմնականում հաստատվել են Ստամբուլում, Բուրսայում և Անկարայում և իրականացրել են հակախորհրդային քարոզչություն՝ 1925 և 1935 թվականներին թուրք-խորհրդային չհարձակման պայմանագրերի կնքման ժամանակ^[19][20]։ Սա հանդիսացավ ադրբեջանցի քաղաքական որոշ գործիչների արտագաղթի պատճառ դեպի Գերմանիա և Լեհաստան՝ 1930-ական թվականների վերջին։

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, Թուրքիայում ստեղծված Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության վտարանդի կառավարությունը սատարեց Իրանի ադրբեջանցի քաղաքական էմիգրանտների արտահոսքը Թուրքիա^[5]։ 1990 թվականին մոտ 400 000 ադրբեջանցիներ բնակվում էին խորհրդա-թուրքական սահմանի թուրքական կողմում^[21]։ 1990-ական թվականների սկզբին Ադրբեջանից Թուրքիա են տեղափոխվել գաղթականների հերթական խումբը, որի ներգաղթի հիմնական պատճառը տնտեսական էր։ Այդ ներգաղթյալները հաստատվել են երկրի խոշոր քաղաքներում։ Թուրքիայի ներքին գործերի նախարարության տվյալներով, 2003-2013 թվականներին Ադրբեջանի ավելի քան 15 000 քաղաքացիներ ստացել են Թուրքիայի քաղաքացիություն^[22]։

Ղարափափախները համարվում են ադրբեջանցիների ենթախումբ^[23][24][25]։

Թուրքիայի ադրբեջանցիները լավ են հարմարվել նոր պայմաններին, հիմնականում թուրքերի և ադրբեջանցիների միջև առկա մշակութային և լեզվական կապերի շնորհիվ։ Այդուհանդերձ, էական տարբերություններ կան կրոնական ուղղությունների և ազգային ինքնագիտակցության միջև։ Այսպես, թուրքերը սուննի իսլամի հետևորդներ են, իսկ ադրբեջանցիները՝ շիա^[5]։ 2011 թվականին ազգությամբ ադրբեջանցի ակտիվիստ Սինան Օհանը ընտրվել է Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի անդամ^[26]։

• Ալի բեկ Հուսեյնզադե՝ ադրբեջանցի գիտնական, փիլիսոփա, նկարիչ և բժիշկ,
• Ալիհան Սամեդով՝ երաժիշտ,
• Ալմաս Իլդըրըմ՝ ադրբեջանցի բանաստեղծ,
• Ահմեդ բեկ Ազաև՝ հրապարակախոս և լրագրող,
• Ազերի Գյունել՝ երգչուհի,
• Ջամիլ Աղամալիև՝ շախմատիստ, գրոստմայստեր,
• Ջեմ Քարաջա՝ ադրբեջանցի (հորական կողմից)^[27] և հայ (մորական կողմից)^[28] ծնողների որդի, թուրք հայտնի ռոք երգիչ, անատոլիական ռոք շարժման հայտնի ներկայացուցիչ^[29]։
• Մելահաթ Աբբասովա՝ դերասանուհի և պրոդյուսեր,
• Մուբարիզ Մանսիմով՝ բիզնեսմեն, միլիարդեր և Պալմալի գրուպի հիմնադիր,
• Նասրին Ջավադզադե՝ դերասանուհի^[30]
• Ներիման Սարյալ Դուրանօղլու՝ բանաստեղծ, գրող,
• Նիգյար Թալիբովա՝ մոդել,
• Նուրի Բերքոզ՝ գեներալ-գնդապետ, Թուրքիայի ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատար,
• Նուրի Սարյալ^[31]՝ գիտնական, ինժեներ,
• Ռամիլ Գուլիև՝ թեթև աթլետ, սպրինտեր, ռեկորդսմեն,
• Ռասիմ Բաշաք^[32]՝ բասկետբոլիստ,
• Սամեդ բեկ Ռաֆիբեյլի՝ բանակի գեներալ,
• Սերվեթ Թազեգյուլ՝ թեքվանդոիստ,
• Սերվաթ Չեթին՝ ֆուտբոլիստ, ով հանդես է եկել Թուրքիայի հավաքականի կազմում։ Ֆուտբոլի Եվրոպայի առաջնության բրոնզե մեդալակիր։
• Սինան Շամիլ Սամ՝ բռնցքամարտիկ,
• Սյուրեյա Աղաօղլու^[33]՝ Թուրքիայի պատմության առաջին կին փաստաբանը,
• Հայդար Հաթեմի^[34]՝ նկարիչ,
• Հայալա Իսքենդերովա՝ ադրբեջանական ծագմամբ թուրք շախմատիստ։ Հանդես է եկել Թուրքիայի շախմատի կանանց հավաքականում։
• Էլնարա Քերիմովա՝ ադրբեջանական ծագմամբ թուրք դիրիժոր և խմբավար։