Սեֆյաններ

Սաֆավիներն իրենց համարել են «սեյյիդներ»՝ իսլամի մարգարե Մուհամմադի ընտանիքի ժառանգներ^[2], թեև շատերը կասկածի տակ են դնում այս հայցը։ Դրանով զբաղվող գիտնականներից շատերը եկել են այն համաձայնության, որ Սեֆյանները ծագում են Իրանական Քուրդիստանից^[3], 11-րդ դարում տեղափոխվում են Ատրպատական, հաստատվում Արդաբիլում։ Նման վկայություններ են հանդիպում նաև նախաշահական պատմագիրների օրինակ՝ Ֆիրուզ-Շահի մոտ։

Վլադիմիր Մինորսկու^[4], Ռոջեր Սեյվորիի և այլ պատմաբանների^[5][6] կարծիքով՝ ակնհայտ է, որ Սեֆյանների ընտանիքը բնիկ ժողովուրդ էր, և ոչ թե թյուրքական նախնիների, ինչպես երբեմն պնդում են։ Հավանական է, որ ընտանիքը ծագեց Իրանական Քուրդիստանում, այնուհետեւ տեղափոխվեց Ատրպատական, որտեղ նրանք ընդունեցին տեղի թյուրքերենի խոսվածքը։ Կայսրության ստեղծման ժամանակ Սեֆյանները թյուրքախոս եւ թուրքացած էին^[7][8]։ Նույնիսկ պահպանվել են մի քանի շահերի գրած բանաստեղծություններ՝ մայրենի դարձած թյուրքերենով։ Միևնույն ժամանակ, շահերն անձամբ են աջակցել պարսկական գրականությանը, պոեզիայի եւ արվեստի նախագծերին, ներառյալ շահ Թահմասպի «Շահնամեն»^[9][10]։ Ստեղծագործություններ են կազմվել նաև պարսկերենով^[11][12]։

Սաֆավիների հեղինակությունը կրոնական հիմք ուներ, և նրանց լեգիտիմության պահանջը հիմնված էր Ալի իբն Աբի Տալիբի անմիջական ժառանգական ժառանգության վրա^[13], ով եղել է Մուհամմադ մարգարեի զարմիկն ու հոգեզավակը եւ համարվում է առաջին իմամը շիա իսլամում։ Ի սկզբանե արքայատոհմը լավ հարաբերություններ ուներ ինչպես Պոնտոսի, այնպես էլ Վրաց արքաների հետ^[14]։ Ավելին, 1501 թվականին հարստության պաշտոնական հաստատությունից սկսած, տոհմը շարունակել է խառն ամուսնություններ ունենալ չերքեզների, վրացիների հետ։ Դրանով ամրապնդվել են իրենց դիրքերը ոչ միայն մուսուլմանների, այլև քրիստոնյաների շրջանում։ Հաճախ նրանք դիտվել են որպես այլընտրանքային իշխանություն՝ Օսմանյան կայսրության փոխարեն։

Սուֆիզմը կրոնափիլիսոփայական ուսմունք է իսլամում, որ ծագել է դեռ 8-րդ դարում։ Առավել հայտնի կենտրոններ էին Բաղդադը, Բասրան, Քուֆան։ Ի սկզբանե, 8-11-րդ դարերում, սուֆիզմին բնորոշ է եղել պանթեիզմը, որի տարրերը պահպանվել են նաև հետագայում։ Սուֆիզմը կրել է բուդդայականության, նեոպլատոնականության, քրիստոնեության և զրադաշտականության ազդեցությունը։ Սուֆիները առանձնանում էին՝ ճգնավորի կյանքով ապրելու, հագնում էին բրդե շորեր (այստեղից էլ գալիս է շարժման անունը՝ արաբ․՝ صوف‎‎՝ բուրդ)։ 11-րդ դարից, ալ-Ղազալիի (1058-1111) գործունեության շնորհիվ, փոխվում է սուֆիզմի բնույթը. ըստ նրա, սուֆիզմը պետք է ամբողջովին հիմնվի Ղուրանի և սուննայի վրա։ Իրանի ու Միջին Ասիայի տարածքում խիստ տարածվեցին սուֆիական միաբանությունները։

Սեֆյանների պատմությունը սկսվում է շեյխ Սաֆի ադ-Դին Արդաբիլիի (1252-1334) կողմից Սեֆյան միաբանության ստեղծմամբ։ 1301 թվականին Սաֆի ադ-Դինը գահընկեց է արել Զահեդիների, որն ազդեցիկ սուֆիական միաբանություն էր Գիլանում։ Սաֆի ադ-Դինը հիմնադրում է Սեֆյան միաբանությունը, որը մեծ ազդեցություն է ունենում Արդաբիլ քաղաքում։ Դրա մասին վկայում է հյուսիսարևմտյան իրանական լեզվով՝ ազարերենով գրված «Սաֆի դիդի» բանաստեղծությունը, որը թարգմանված է պարսկերեն։ Սաֆի ադ-Դինի ուսմունքը սերնդեսերունդ փոխանցվեց։

Հետզհետե հզորանալով՝ Սեֆյաններն իրենց ձեռքը վերցրին նաև աշխարհիկ իշխանությունը, ինչը իրենց դեմ տրամադրեց ժամանակի տերությանը՝ Կարա-Կոյունլուներին (1375-1468), ապա նաև՝ Ակ-Կոյունլուներին (1378-1502)։ Սեֆյանները ամուսնական կապեր են հաստատում նրանց հետ։ Մեկ դար անց ծնվել է Սեֆյանների արքայական դինաստիայի հիմնադիր Իսմայիլը՝ սեֆյան հորից ու պոնտացի հույն մորից^[15]։ Սեֆյանները դաշնակցում են շրջակայքի իսլամադավան ամիրայությունների հետ, մասնավորապես՝ Բաքվի Շիրվանշահերի պետության (1192-1502)։ 15-րդ դարի վերջին Սեֆյան միաբանության մեծ մասը եղել են քոչվորական օղուզ թյուրքալեզու կլանները, որոնք իրենց կարմիր գլխարկների պատճառով կոչվում էին ղզլբաշներ։ Այդ ռազմիկները սեֆյան ռազմաքաղաքական իշխանության աղբյուրն էին։ Նրանց գլխավորությամբ Իսմայիլն իրեն շահ հռչակեց^[3]։

Սեֆյանների դրոշներ

Շահ Իսմայիլ I-ի դրոշը

Շահ Թահմասպ I-ի դրոշը

Շահ Աբբաս II-ի դրոշը

Սեֆյանների հիմնական դրոշը

Սեֆյանները շահական իշխանության են եղել ավելի քանի 200 տարի։ Գահից նրանց հեռացումը ընդունված է համարել 1722 թվականը, երբ աֆղանների զորահրամանատար Միր Մահմուդը գրավեց Սպահանը, և Սուլթան Հուսեյնը ինքնասպան եղավ։ Սեֆյաններին հաջորդել են Ղաջարիները (1796-1925)։ Սեֆյանների անկման և Ղաջարիների երևան գալու միջև ընկած յոթ տասնամյակում երկիրը փաստացիորեն իշխել են Աֆշարիները և Զանդիները, սակայն Սեֆյանները շարունակել են պահպանել ձևական իշխանությունը։

• Իսմայիլ I (1502-1524)
• Թահմասպ I Սեֆի (1524-1576)
• Իսմայիլ II Սեֆի (1576-1577)
• Մուհամադ Խուդաբանդա (1578-1587)
• Աբբաս I Սեֆի (1587-1629)
• Սաֆի I (1629-1642)
• Աբբաս II Սեֆի (1642-1666)
• Սուլեյման I Սեֆի (1666-1694)
• Սուլթան Հուսեյն Սեֆի (1694-1722)
• Թահմասպ II Սեֆի (1722-1732)
• Աբբաս III Սեֆի (1732-1736)
• Սուլեյման II Սեֆի (1749-1750)
• Իսմայիլ III Սեֆի (1752-1761)

• Սեֆյան Պարսկաստան