Համեմատական կենսագրություններ

Ստեղծման ժամանակագրություն

Հետազոտողները նշում են, որ Պլուտարքոսի ստեղծագործությունների հարաբերական ժամանակագրությունը որոշելն ավելի դժվար է, քան բացարձակ ժամանակագրություն հաստատումը^[1]։ Հերթականությունը, որով գրվել են կենսագրությունները, հստակ սահմանված չէ, սակայն մի շարք կենսագրություններ պարունակում են հղումներ այն ստեղծագործություններին, որոնք արդեն գոյություն են ունեցել ստեղծման պահին^[1]։ Այսպիսով, Դիոնի կենսագրությունը գրվել է Տիմոլեոնից հետո^[2], Բրուտոսինը՝ Կեսարից^[3], Կամիլոսինը՝ Ռոմուլուսից^[4], Թեսևսի և Ռոմուլոսինը՝ Լիկուրգոսի և Նումայից հետո^[5], Դեմոսթենեսինը^[6] և Կիմոննինը^[7] և այլն։ Պլուտարքոսը երեք անգամ անվանում է առանձին կենսագրությունների սերիական համարներ՝ Դեմոսթենես-Ցիցերոն եղել է թվով հինգերորդը^[8], Պերիկլես-Ֆաբիուս Մաքսիմուսը՝ տասներորդը^[9], Դիոն-Բրուտոսը՝ տասներկուերորդը^[10]։

Պլուտարքոսի ամենավաղ կենսագրությունները առավել հաճախ համարվում են չզույգված (Արտաքսերքսես, Գալբա, Օթոն, Արատուս), որոնք սովորաբար դիտարկվում են առանձին՝ նրանց մեջ դեռևս չի ձևավորել համապատասխան «Համեմատական կենսագրություններ»-ին բնորոշ ոճը^[11]։

Կա վարկած, որ մի քանի զույգ կենսագրություններ կարող էին լրացվել և բաժանվել ըստ խմբերի՝ առաջին խմբում ընդգրկված են Թեմիստոկլես-Կամիլոս, Լիկուրգուս-Նումա, Թեսևս-Ռոմուլոս զույգերի կենսագրությունները, երկրորդում՝ Դիոն-Բրուտոս, Տիմոլեոն-Էմիլիուս Լեպիդուս, Ալեքսանդր-Կեսար կենսագրությունները։ Այսպիսով, այլ ստեղծագործությունների հիշատակումները թույլ են տալիս խոսել ոչ թե ժամանակագրական հաջորդականության, այլ մի քանի ստեղծագործությունների սինքրոնության մասին^[12]։

Հետազոտող Սի Փի Ջոնսը կազմել է կենսագրություններ ստեղծելու հետևյալ հաջորդականությունը^[13].

• 1. Էպամինոնդ-Սցիպիոն
• 2-4. Կիմոն-Լուկուլլուս, Պելոպիդաս-Մարցելուս, Եվմենես-Սերտորիուս կամ Ֆիլոպոեմ-Ֆլամինինուս
• 5. Դեմոսթենես-Ցիցերոն
• 6. Լիկուրգոս-Նումա
• 7-9. Թեսևս-Ռոմուլոս, Թեմիստոկլես-Կամիլոս, Լիսանդր-Սուլլա
• 10. Պերիկլես-Ֆաբիուս Մաքսիմուս
• 11. Եվմենես-Սերտորիուս, Սոլոն-Պոպլիկոլա, Ֆիլոպոմեն-Ֆլամինինուս, եթե վերջին զույգը վերաբերում է 2-4-ին, ապա Արիստիդ-Կատոն կամ Ագիսը և Կլեոմենես-Գրակչի։
• 12. Դիոն-Բրուտուս
• 13-14. Տիմոլեոն-Էմիլիուս Լեպիդուս, Ալեքսանդր-Կեսար
• 15. Ագիսելայուս-Պոմպեոս
• 16-23: մնացածը` Ալկիբիադես-Կորիոլան Սոլոն Պոպլիկոլից հետո, Ֆոկիոն-Կատոն կրտսերը Արիստիդես-Կատոն ավագից հետո։

Հենվելով տեքստի ցուցումների վրա՝ ավանդաբար հավատում են, որ Գալբայի և Օտոնի կենսագրությունները կարող էին գրվել 79-96 թվականներին^[14], իսկ Համեմատական կենսագրությունները 96-120^[15]։

Լիսանդրոս-Սուլլայի կենսագրությունները գրվել են 104-114 թվականներին, քանի որ Պլուտարքոսը նշում է, որ Օրխոմենեի ճակատամարտից անցել է գրեթե երկու հարյուր տարի^[16][17]։ Նմանատիպ ապացույցների հիման վրա պարզվում է, որ Լիկուրգոս-Նումայի, Թեսևս-Ռոմուլոսի, Թեմիստոկլես-Կամիլոսի, Սոլոն-Պոպլիկոլայի, Տիմոլեոն-Էմիլիուս Լեպիդուսի կենսագրությունները գրվել են 96-ից ոչ շուտ, Դիոն-Բրուտոսի կենսագրությունները՝ ոչ շուտ քան. 99 թվականին, Կիմոն-Լուկուլլոսի կենսագրությունները գրվել են ոչ ուշ քան 114 թվականին, իսկ Դեմոսթենես-Ցիցերոնի, Թեսեուս-Ռոմուլոսի, Դիոն-Բրուտոսի, Տիմոլեոն-Էմիլիուս Լեպիդոսի, Ագիսի և Կլեոմենեսի-Գրակքոսինը գրվել է ոչ ուշ, քան 116 թվականին^[16]։

Ավանդաբար ենթադրվում է, որ աշխատանքը նվիրված է Քվինտուս Սոսիուս Սենեկիոնին, նրան ուղղված դիմումները երեք անգամ են հայտնվում տեքստում^[18]։

Կենսագրությունների հերոսների ընտրությունը, ըստ երևույթին, որոշվում էր ակտիվ գործչի իդեալին համապատասխանությամբ (հիմնականում քաղաքական ոլորտում), Դեմոսթենեսը և Ցիցերոնը, որոնք ավելի հայտնի են որպես բանախոսներ, ներկայացված են հիմնականում որպես քաղաքական գործիչներ^[19]։ «Հունական մասի» կենսագրության հերոսների մեծ մասը դասական շրջանի մարդիկ են, մինչդեռ հռոմեական կերպարների մեջ մեծամասնությունը ավելի ուշ ստեղծված պետության ներկայացուցիչներ են^[20]։ Նշվում է, որ Պլուտարքոսն ընտրողաբար է մոտեցել կերպարների ընտրությանը և իր ստեղծագործության մեջ չի ներառել, օրինակ՝ Ֆիլիպ Մակեդոնացու կենսագրությունները, որը հելլենիստական կենսագրությունների հայտնի հերոսներից է եղել^[20]:Բացասական կերպարների միակ զույգը (Դեմետրիուս—Անտոնիոս)՝ Պլուտարքոսը խոստովանությամբ ներառվել է կրթական նպատակներով^[21]։ Ինչպես նշվում է՝ Պլուտարքոսը չի ձգտում տալ իր հերոսի իրական կենսագրությունը, նա նպատակ է ունեցել ցույց տալ մեծ մարդուն և ուրվագծել նրա բնավորությունը^[22]։

Ենթադրվում է նաև, որ կա մի շարք հռոմեական կայսրերի կենսագրություններ՝ Օգոստոսից մինչև Վիտելիուս (մնացել են միայն Գալբայի և Օտոյի կենսագրությունները)^[21]։ Հայտնի է, որ կան մի շարք կենսագրություններ, որոնք չեն պահպանվել՝ Էպամինոնդաս - Սկիպիոն Աֆրիկացի, ինչպես նաև Լեոնիդասը, Արիստոմենեսը, Դիոֆանտը, Քրեյսը, Պինդարը, Հերկուլեսը^[23]։

Պլուտարքոսի ազդեցությունն արդեն ակնհայտ է պատմաբաններ Ապպիան Ալեքսանդրացու և Ամինտիանի աշխատություններում, Ապուլեյոսը և Ավլուս Գելիուսը հարգանքով են խոսում Պլուտարքոսի մասին։

Շեքսպիրի «Անտոնիոս և Կլեոպատրա», «Հուլիոս Կեսար» և «Կորիոլան» ողբերգություններում շատ մանրամասներով ներկյացված եմ Պլուտարքոսի տվյալներով^[24]։ Պլուտարքոսին գնահատում էին Ռաբլեն, Մոնտենը և Մոլիերը^[25]։ Ռուսոն նշել է հերոսների իր պատկերների հսկայական ազդեցությունը, որը նա ապրել է իր երիտասարդության տարիներին և հատկապես հետաքրքրվել է կյանքի պատմությունների առօրյա մանրամասնությամբ^[26]։ Նրա գրվածքների «բարոյական հոգեբանությունը» էական ազդեցություն է ունեցել եվրոպական ավանդույթների կենսագրական գրականության, ինչպես նաև վեպերի զարգացման վրա։ Առաջացել են գրական ընդօրինակումներ, օրինակ՝ «Գերմանական Պլուտարքոս», «Ֆրանսիական Պլուտարքոս», «Պլուտարքոս երիտասարդության համար», «Պլուտարքոս կանանց համար» ժողովածուները^[27]։ Շիլլերի «Ավազակները» դրամայում Կարլ Մուրը բացականչում է. «Օ՜, որքան զզվելի է դառնում միջակ գրչագրողների այս դարաշրջանն ինձ համար, հենց որ ես իմ սիրելի Պլուտարքոսում կարդում եմ հնության մեծերի մասին»^[28]։.

Պլուտարքոսի ավելի ու ավելի տարածված գործերը սկսել են տպագրվել տպագրության գյուտից անմիջապես հետո։ աշխատությունն առաջին անգամ հրատարակվել է 1470 թվականին Հռոմում՝ Ջովաննի Անտոնիո Կամպանոյի կողմից (այլ տեղեկությունների համաձայն՝ հռոմեական հրատարակությունը տպագրվել է Ուլրիխ Հանի կողմից^[29]) տարբեր իտալացի հումանիստների լատիներեն թարգմանությամբ^[30]։ Incunabula Campani-ն մի քանի անգամ այն վերահրատարակվել է^[30]։ Editio princeps-ը բնօրինակ լեզվով հրատարակվել է 1517 թվականին ֆլորենցիացի հրատարակիչ Ֆիլիպո Ջյունտիի կողմից, խմբագրվել է Եվֆրոսինո Բոնինոյի կողմից՝ հիմնված Ֆլորենցիայում պահվող երկու ձեռագրերի վրա։ Ջունտիի հրատարակությունը համարվում է ոչ ամենաբարձր որակի և պարունակում է բազմաթիվ սխալներ:։ Բացի այդ, Եվագորասի կենսագրությունը, որը գրել է Իսոկրատեսը, սխալմամբ վերագրվել է Պլուտարքոսին։ Ջյունտին և Բոնինոն մեծ նշանակություն չեն տվել Պլուտարքոսի համեմատական մոտեցմանը և աշխատությունը վերնագրել են «Կյանքեր», այսինքն՝ կենսագրություններ(հին հունարեն՝ Bioi, լատին․՝ Vitae): 1519 թվականին Ֆրանչեսկո Ազոլանոն (Ջան Ֆրանչեսկո դ'Ազոլա)՝ Ալդուս Մանուտիուսի իրավահաջորդը, Վենետիկում հրատարակել է աշխատության ավելի լավ թարգամնությունը և նախաբանում քննադատել է Ջյունտիի հրատարակությունը։ Ինչպես Ջյունտին այնպես էլ դ'Ազոլան ոչ մի փորձ չեն վերականգնելու Պլուտարքոսի կողմից նախատեսված կենսագրությունների սկզբնական կարգը վերականգնելու համար։ «Բարոյականները» առաջին անգամ տպագրվել են բնօրինակ լեզվով «Համեմատական կենսագրություններ»-ից առաջ՝ 1509 թվականին դրանք հրատարակվել են Ալդուս Մանուտիուսի կողմից Վենետիկում։

Համեմատական կյանքերի և բարոյականության վենետիկյան հրատարակությունները մի քանի տասնամյակ համարվել են դասական, թեև շատ փոփոխություններ (ուղղումներ) վերանայվել են՝ հիմնվելով այլ ձեռագրերի ուսումնասիրության վրա։ Այսպիսով, 1533 թվականին Անդրեյ Կրատանդերը և Յոհան Բեբելը հրատարակել են «Համեմատական կենսագրություններ Բազելում» գիրքը՝ հիմնված դ'Ազոլայի տեքստի վրա՝ չնչին ուղղումներով։ Շարունակեցին կատարելագործվել նաև լատիներեն թարգմանությունները՝ փոխարինելով իտալացի հումանիստների թարգմանություններին։ Շատ տարածված են եղել Վիլհելմ Հոլցմանի (1561 և 1570) «Համեմատական կենսագրություններ» և «Բարքեր» լատիներեն թարգմանությունները։ Հոլցմանի հետ գրեթե միաժամանակ Հերման Կրուզերիուսը Բազելում հրատարակել է Պլուտարքոսի ստեղծագործությունների իր սեփական թարգմանությունները լատիներեն՝ առանձնանալով հույն հեղինակի տեքստերի ոճական առանձնահատկությունները փոխանցելու փորձը։

Ըստ Պիտեր Բուրկի հաշվարկների՝ 1450-1700 թվականներին Եվրոպայում «Համեմատական կենսագրությունները» հրատարակվել է 62 անգամ (27 հրատարակություն հին լեզուներով և 35-ը՝ ժամանակակից լեզուներով), ինչը նրա ստեղծագործությունը դարձրել է 13-րդը՝ հնագույն հեղինակների ամենասիրվածը պատմական աշխատությունների շարքում^[31]։

19-րդ դարի վերջում՝ հիմնվելով դարերի բանասիրական աշխատանքի արդյունքների վրա, սկսվել է Պլուտարքոսի տեքստերի հրատարակումը գիտական և քննադատական ապարատով, որոնք սովորաբար օգտագործում են ժամանակակից հետազոտողները և թարգմանիչները՝ փոխարինելով անմիջական աշխատանքը ձեռագրերով։ «Bibliotheca Teubneriana»-ի «Համեմատական կենսագրությունների» տեքստը պատրաստել է շվեդ բանասեր Կլաես Լինդսկոգը 20-րդ դարի սկզբին (առաջին հրատարակությունը լույս է տեսել 1914-1935 թվականներին), իսկ երրորդ հրատարակության տեքստը հետագայում խմբագրվել է Կոնրաթ Զիգլերի կողմից։ 20-րդ դարի կեսերին, գրեթե միաժամանակ Թեյբների երրորդ հրատարակության հետ՝ «Համեմատական կենարգությունները» տպագրվել են ֆրանսիական «Collection Budé» մատենաշարում, որը խմբագրվել էր Ռոբերտ Ֆլասելիեի, Էմիլ Շամբրիի և Մարսել Ժյունոյի կողմից։ Ֆրանսերեն և երրորդ գերմանական հրատարակությունները փոքր-ինչ տարբերվում են որոշակի փոփոխություններով և ձեռագրերի տոհմաբանական ծառի վերակառուցման հարցում, ֆրանսիական հրատարակությունը նախաբանում և տեքստի արժեքավոր նշումներում խիստ քննադատություն է տալիս «մեկ աղբյուրի տեսության» նկատմամբ^[32][33]։

• Аверинцев С. С. Плутарх и античная биография: К вопросу о месте классика жанра в истории жанра. М.: Наука, 1973. 279
• Плутарховы Сравнительные жизнеописания славных мужей / Пер. С. Дестуниса. — Т. 1—13. — СПб., 1814—1821.
• Жизнеописания Плутарха / Пер. под ред. В. Герье. — М., 1862.
• Сравнительные жизнеописания / Пер. В. Алексеева. — Т. I—II. — М., 1889.
• Избранные биографии / Пер. под ред. С. Я. Лурье. — М.—Л., 1941.
• Сравнительные жизнеописания / Пер. С. П. Маркиша, М. Е. Грабарь-Пассек, С. И. Соболевского. — Т. I—III. — М.-Л., 1961—1964; второе издание: Т. I—II. М., 1994.