Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիում
Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիում (անգլ.՝ International Consortium of Investigative Journalists), ավելի քան 100 երկրներից 280 հետաքննող լրագրողներից և գրեթե 100 մեդիա կազմակերպություններից կազմված համաշխարհային անկախ ցանց[3]։ Գլխամասը գտնվում է Վաշինգտոնում, աշխատակիցներ կան նաև Ավստրալիայում, Ֆրանսիայում, Իսպանիայում, Հունգարիայում, Սերբիայում, Բելգիայում և Իռլանդիայում[4]։
| Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիում | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | հասարակական կազմակերպություն և ոչ առևտրային կազմակերպություն |
| Երկիր |  ԱՄՆ |
| Հիմնադրված | 1997 |
| Գլխադասային գրասենյակ | Վաշինգտոն, Կոլումբիայի շրջան, ԱՄՆ |
| Ղեկավար | Ջերարդ Ռայլ |
| Վերադաս կազմակերպություն | Հանրային ամբողջականության կենտրոն |
| Հիմնադիր | Հանրային ամբողջականության կենտրոն և Charles Lewis? |
| Պարգևներ | |
| Կայք | icij.org(անգլ.) |
Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը 1997 թվականին հիմնադրել է ամերիկացի լրագրող Չարլզ Լյուիսը՝ որպես Հանրային ամբողջականության կենտրոն ՀԿ-ի (անգլ.՝ Center for Public Integrity) նախաձեռնություն[5]։ Նպատակն էր բացահայտել հանցագործություններն ու կոռուպցիան, որոնք դուրս էին գալիս ազգային սահմանների շրջանակից։ 2017 թվականին ցանցը դարձավ ամբողջովին անկախ կազմակերպություն, որն ավելի ուշ ստացավ հասարակական կազմակերպության կարգավիճակ (501(c)(3))։ Կոնսորցիումը հետաքննում է բազմազան հարցեր՝ կապված միջսահմանային հանցագործությունների, կոռուպցիայի և իշխանությունների հաշվետվողականության հետ[6][7]։ Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը բացահայտել է միջազգային ծխախոտագործական ընկերությունների կողմից հարկերից խուսափման և մաքսանենգության դեպք (2000)[8] և հետաքննության նոր հիմք ստեղծել՝ հանրայնացնելով Իրաքի և Աֆղանստանի պատերազմների ռազմական պայմանագրերը[6][7][9]։
«Պանամայի փաստաթղթերը» ավելի քան 100 մեդիա կազմակերպությունների համագործակցության արդյունք էր[10]՝ ներառյալ Կազմակերպված հանցավորության և կոռուպցիայի լուսաբանման նախագծի (OCCRP) անդամները[11], տվյալների վրա աշխատող լրագրողները։ Հետաքննության մի մասը հրապարակվել է 2016 թվականի ապրիլի 3-ին՝ գրավելով համաշխարհային մեդիայի ուշադրությունը[12][13]։ Պանամայում գործող «Mossack Fonseca» իրավաբանական ընկերության 11.5 մլն գաղտնի ֆինանսական և իրավական փաստաթղթերի արտահոսքը պարունակում էր մանրամասն տեղեկատվություն ավելի քան 14000 հաճախորդների և ավելի քան 214000 օֆշորային կազմակերպությունների մասին, այդ թվում՝ բաժնետերերի և տնօրենների անուններ, որոնք հայտնի անձնավորություններ էին, պետության ղեկավարներ[14], պետական պաշտոնյաներ, ավելի քան 40 երկրների կառավարությունների ղեկավարներ կամ նրանց մերձավորներ[14][15][16]։ Գերմանական «Süddeutsche Zeitung» թերթն առաջինը ստացավ արտահոսած տվյալներն անանուն աղբյուրից 2015 թվականին[14]։ «Mossack Fonseca»-ի փաստաթղթերի վրա մեկ տարի աշխատելուց հետո Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումի տնօրեն Ջերարդ Ռայլը նկարագրել է, թե ինչպես է օֆշորում գրանցված կազմակերպությունը «օգնել ընկերություններին և անձանց ստանալ հարկային արտոնություններ»՝ ներառյալ այն անձանց ու կազմակերպություններին, որոնց նկատմամբ Մեծ Բրիտանիան ու ԱՄՆ-ը պատժամիջոց էին կիրառել, քանի որ կապված են եղել Սիրիայի նախագահ Բաշշար ալ-Ասադի հետ[17]։
Պատմություն
1997 թվականին Հանրային ամբողջականության կենտրոնը նախաձեռնեց «առաջատար հետաքննող լրագրողների՝ աշխարհում առաջին գործող ցանցը»։ 2000 թվականին Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումն արդեն կազմված էր 39 երկրից 75 համաշխարհային մեծ հեղինակություն ունեցող հետաքննող լրագրողներից[18]։
2014 թվականի նոյեմբերի սկզբին կոնսորցիումն իր «Լյուքսեմբուրգի արտահոսքը» հետաքննության մեջ բացահայտեց, որ վարչապետ Ժան Կլոդ Յունկերի կառավարման ժամանակ Լյուքսեմբուրգը դարձել է կազմակերպությունների՝ հարկերի խուսափման եվրոպական կենտրոնը[19]։
2015 թվականի փետրվարին Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումի կայքը հրապարակեց հրապարակեց Շվեյցարիայում բանկային հաշիվների վերաբերյալ «Շվեյցարական արտահոսք։ Մութ գումարներ՝ քողարկված բանկային գաղտնիությամբ» հետաքննությունը, որն ինֆորմացիա էր պարունակում HSBC բանկի 100000 հաճախորդների և նրանց բանկային հաշիվների վերաբերյալ։
2017 թվականի փետրվարին կոնսորցիումը դարձավ ամբողջովին անկախ կազմակերպություն, որն այժմ ղեկավարվում է երեք կոմիտեների կողմից՝ ավանդական տնօրենների խորհուրդը, Խորհրդատվական կոմիտեն, որը բաղկացած է աջակիցներից և Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումի ցանցային կոմիտեն[20]։
Նույն թվականի հուլիսին կազմակերպությունը ստացել է հասարակական կազմակերպության կարգավիճակ[20]։
2017 թվականին կոնսորցիումը, «McClatchy Company»-ը և «Miami Herald»-ը արժանացել են Պուլիտցերյան մրցանակի՝ Բացատրողական լուսաբանում անվանակարգում՝ «Պանամայի փաստաթղթերի, վեց մայրցամաքներից ավելի քան 300 լրագրողների համագործակցությամբ ստեղծված պատմությունների շարքի համար, որը նպատակ ունի բացահայտել թաքնված ենթակառուցվածքը և օֆշորում հարկային արտոնությունների համաշխարհային մասշտաբը»[21]։ Ընդհանուր առմամբ, Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը Պանամայի փաստաթղթերի համար արժանացել է ավելի քան 20 մրցանակի[22]։
Ուշագրավ հետաքննություններ
Ծխախոտագործության համաշխարհային արդյունաբերություն
2008-2011 թվականներին Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը հետաքննել է համաշխարհային ծխախոտագործական արդյունաբերությունը՝ բացահայտելով, թե ինչպես են Philip Morris International և մի քանի այլ ծխախոտագործական ընկերություններն ինչ են անում՝ իրենց բիզնեսը Ռուսաստանում, Մեքսիկայում, Ուրուգվայում և Ինդոնեզիայում ընդլայնելու համար[23]։
Օֆշորային բանկերի բացահայտումներ
Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումն օֆշորային բանկերի վերաբերյալ հետաքննություններ անելու համար համագործակցել է The Guardian, BBC, Le Monde, the Washington Post, SonntagsZeitung, The Indian Express, Süddeutsche Zeitung և NDR լրատվամիջոցների հետ[24][25]։ Նրանք լուսաբանել են ամբողջ աշխարհում կառավարությունների կողմից կոռուպցիոն գործարքների, հարուստ մարդկանց կողմից հարկերի խուսափման մեխանիզմների և գաղտնի օֆշորային հաշիվների մասին[26]։
2011 թվականի հունիսին կոնսորցիումի հրապարակած հոդվածը պատմում էր, թե ինչպես է ավստրալիացի գործարարն օգնել իր հաճախորդներին օրինական ձևով գրանցել հազարավոր օֆշորային ընկերություններ, որոնցից «որոշները հետո ներգրավվել են նավթի, զենքի և գումարների միջազգային գործարքներում»[27]։
2013 թվականի ապրիլին հրապարակված մի հոդված (Օֆշորային արտահոսք) պարունակում էր 130000 օֆշորային բանկային հաշիվների մանրամասներ, որոնցից որոշներով միջազգային հարկային խարդախություններ են կատարվել[28]։
2014 թվականի սկզբին Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը բացահայտեց, որ Չինաստանի քաղաքական և ֆինանսական էլիտայի բարեկամները խուսափում են հարկերից՝ օֆշորում թաքցնելով իրենց հարստությունը։
2019 թվականի հուլիսին հրապարակված Մավրիկիոսի արտահոսքը ցույց տվեց, թե Մավրիկիոսն ինչպես է օգտագործվել հարկերից խուսափելու համար։
2020 թվականի հունվարին Լուանդայի արտահոսքը բացահայտում էր, թե ինչպես է Անգոլայի ամենահարուստ կինը՝ Իզաբել դուշ Սանտուշ, օգտագործել արևմտյան խորհրդականներին՝ հարստություն կուտակելու նպատակով[29]։ Հետաքննությունը երևան հանեց տասնյակ կոռուպցիոն գործարքներ, որոնք դուշ Սանտուշին դարձրել էին Աֆրիկայի ամենահարուստ կինը, իսկ նավթով և ադամանդով հարուստ Անգոլային՝ աշխարհի ամենաաղքատ երկրներից մեկը[30]։ Հետաքննությունը ցույց տվեց, թե ինչպես էին դոս Սանտոսը և ամուսինը՝ Սինդիկա Դոկոլոն, կառուցել իրենց կայսրությունը՝ օգտվելով բազում գաղտնի օֆշորային տիրույթներից[31]։
Պանամայի փաստաթղթեր
Գերմանական «Süddeutsche Zeitung» թերթն անանուն աղբյուրից ստացավ 11.5 մլն գաղտնի փաստաթղթեր, որն արտահոսք էր Պանամայում գործող «Mossack Fonseca» ընկերությունից[32]։ Այսպես կոչված Պանամայի փաստաթղթերը մանրամասն տեղեկատվություն էին պարունակում ավելի քան 214000 օֆշորային ընկերությունների մասին՝ ներառյալ բաժնետերերի և տնօրենների անուններ, որոնց թվում նաև կառավարության անդամներ կային, ավելի քան 40 երկրների կառավարության ղեկավարների բարեկամներ կամ նրանց հետ փոխկապակցված անձինք[14][16]։ Արտահոսքի պատճառով Իսլանդիայի վարչապետ Սիգմյունդյուր Դավիդ Գյուննլյոյգսոնը ստիպված էր հրաժարական տալ 2016 թվականի ապրիլի 5-ին[13]։ 2016 թվականի ապրիլի 4-ի դրությամբ փաստաթղթերի ուսումնասիրությանը[17] մասնակցել էր ավելի քան 107 մեդիա կազմակերպություն 76 երկրից[33]՝ ներառյալ «BBC Panorama»-ը և «The Guardian»-ը[33]։ Պանամայի փաստաթղթերի արտահոսքի հետևանքով Պակիստանի Գերագույն դատարանը միացյալ հետաքննական թիմ կազմավորեց՝ տվյալ գործը հետաքննելու համար և 2017 թվականի հուլիսի 28-ին վարչապետ Նավաս Շարիֆին զրկեց երբևէ պետական պաշտոն զբաղեցնելու իրավունքից։
Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը և «Süddeutsche Zeitung»-ը Պանամայի փաստաթղթերն ստացել են 2015 թվականին և բաժանել ավելի քան 80 երկրի 107 մեդիա կազմակերպությունների 400 լրագրողների միջև[33]։ Ըստ Նյու Յորք Թայմսի[13]՝
 | Պանամայի փաստաթղթերը բացահայտում են մի ոլորտ, որը ծաղկում է միջազգային ֆինանսների բացթողումների և բացերի պատճառով։ Պարզ է դառնում, որ օֆշորային բանկերի և հարկային արտոնությունների վերահսկումը, որոնցից օգտվում են խարդախները, չի կարող իրականացվել միայն մեկ երկրի կողմից։ Հարկային մուտքերի կորուստը այս թաքնված համակարգի միայն մեկ հետևանքն է. ավելի վտանգավոր է դրա հասցրած վնասը ժողովրդավարությանը և տարածաշրջանային կայունությանը, երբ կոռումպացված քաղաքական գործիչներն իրենց գողացած ազգային ակտիվները հանրային աչքից թաքցնելու տեղ ունեն։ |  |
Դրախտային փաստաթղթեր
2017 թվականին գերմանական «Süddeutsche Zeitung» թերթը ձեռք բերեց 13.4 մլն արտահոսած նիշքեր (հայտնի Պանամայի փաստաթղթեր անվամբ)[34][35]՝ հարկային արտոնությունների վերաբերյալ, որն արտահոսք էր Բերմուդյան կղզիներում գործող, աշխարհի ամենամեծ օֆշորային իրավաբանական ընկերությունից՝ «Appleby»-ից։ Փաստաթղթերը նրանք փոխանցեցին Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումին, որն էլ՝ 95 մեդիա կազմակերպությունների[35]։ Բացահայտվեց, որ «Appleby» ընկերության կողմից օգտագործվող հարկային արտոնություններից շատերը գործում են Մեծ Բրիտանիայի տարածքի մեջ մտնող Կայմանյան կղզիներում, որն ընկերություններից կամ անձանցից հարկեր չի գանձում իր տարածքից դուրս աշխատած գումարներից[35][36]։ Դրախտային փաստաթղթերը բացահայտեցին աշխարհի ամենահզոր մարդկանց և ընկերությունների օֆշորային գործունեությունը[34]։
Պանդորայի փաստաթղթեր
2021 թվական հոկտեմբերի 3-ից[37][38] Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը սկսեց հրապարակել 11.9 մլն արտահոսած փաստաթղթեր (ընդհանուր 2.9 TB ծավալով)։ Ըստ կոնսորցիումի՝ փաստաթղթերի արտահոսքը ֆինանսական թաքնված գործարքների դեռևս գոյություն ունեցող ամենամեծ բացահայտումն է, որը ներառում է փաստաթղթեր, լուսանկարներ, էլեկտրոնային նկարներ և էքզել ֆայլեր Պանամայում, Շվեյցարիայում և ԱՄԷ-ում գործող 14 ֆինանսական ընկերություններից[39][40]։ Այս արտահոսքն իր ծավալով գերազանցում է 2016 թվականին Պանամայի փաստաթղթերի արտահոսքին, որը պարունակում էր 11.5 մլն գաղտնի փաստաթղթեր[41][42][43][44]։
Տվյալների լրագրություն
Պանամայի փաստաթղթերի և Դրախտային փաստաթղթերի հետաքննությունների ժամանակ Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը սովորել և կիրառել է բազմազան տեխնոլոգիաներ տեռաբայթանոց կարգավորված և անկանոն տվյալների (օրինակ՝ էլեկտրոնային նամակներ, pdf-ներ, ինչպես պետքական ինֆորմացիան զտել տվյալներից) հիման վրա միջազգային համագործակցություն կազմակերպելու համար։ Օգտագործված տեխնոլոգիաներից էին Neo4J գրաֆիկական տվյալների շտեմարանի կառավարման համակարգը և «Linkurious»-ը՝ տվյալներ որոնելու և վիզուալացնելու համար[45]։ Տվյալներով հարուստ այս նախագծերում ներգրավված էին ոչ միայն փորձառու հետաքննող լրագրողներ, այլև տվյալների լրագրողներ և ծրագրավորողներ։
Մրցանակներ
Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումը երկու տարին մեկ շնորհում էր Դենիել Փերլի անվան մրացանակ՝ միջազգային հայտնի հետաքննության համար։ Ներկայումս մրցանակը չի շնորհվում[20][46][47][48][49][50]։