Մերիտոկրատիա

Չնայած ինքնին մերիտոկրատիա հասկացությունը գոյություն է ունեցել դարեր շարունակ (օրինակ՝ կոնֆուցիական փիլիսոփայության շրջանակներում, հենց «մերիտոկրատիա» տերմինը այսինքն՝ «արժանիների իշխանություն». լատիներեն «արժանանալ» և հին հունական «իշխանություն» բառերից), այն առաջին անգամ օգտագործել է գերմանա-ամերիկացի փիլիսոփա Հաննա Արենդտը 1954 թվականին գրված իր «Կրթության ճգնաժամ» էսսեում նվաստացուցիչ իմաստով և վերաբերում է անգլիական կրթական համակարգում մերիտոկրատիայի կիրառմանը^[1]։

Մի քանի տարի անց տերմինը կիրառել է բրիտանացի քաղաքական գործիչ և սոցիոլոգ Մայքլ Յանգը իր «Մերիտոկրատիայի ծագումը» երգիծական աշխատությունում, որին բացասական ենթատեքստ է տվել. գրքում նկարագրվում է ֆուտուրիստական հասարակություն, որտեղ հասարակական դիրքը որոշվում է ինտելեկտով (IQ-ով)։ Գրքում նման համակարգը հանգեցնում է հեղափոխության, որի ժամանակ զանգվածները տապալում են ամբարտավան և ժողովրդից կտրված էլիտային։ Նմանատիպ սյուժեներ օգտագործվել են նաև այլ գրական ստեղծագործություններում։

Հետագայում տերմինը ձեռք է բերել ավելի դրական երանգավորում, որը մեծ մասամբ կիրառում էին հնարավորությունների համընդհանուր հավասարության կողմնակիցները։ 1973 թվականին գրված իր «Գալիք հետինդուստրիալ հասարակություն» գրքում Դանիել Բելը կարծիք է հայտնում^[2], որ մերիտոկրատիան հնարավորություն կտա վերացնել բյուրոկրատիան, ինչպես նաև փոխել հասարակության սոցիալական համարգը ընդհանրապես^[3]։ Նմանատիպ հայացքների էին հարում նաև արևմտյան սոցիոլոգիայում նեոպահպանողականության կողմնակիցները (Զբիգնև Բժեզինսկի)։

Քաղաքագիտության և քաղաքականության Օքսֆորդի բացատրական բառարանում տերմինը հայերեն թարգմանվել է որպես «արժանավարություն»^[4]։

Ըստ Մ. Յանգի` մերիտոկրատիան ինտելեկտի (${\displaystyle IQ}$ ) և ջանք ու եռանդի (${\displaystyle E}$ - effort) գումարն է^[5]։ Մերիտոկրատիան նկարագրելու Մ. Յանգի բանաձևն է՝

${\displaystyle m}$ ${\displaystyle =}$ ${\displaystyle IQ}$ ${\displaystyle +}$ ${\displaystyle E}$ :

Ըստ Լորենցո Իևայի` մերիտրոկրատիան ինտելեկտի (${\displaystyle IQ}$ ), մշակույթի (${\displaystyle Cut}$ ) և փորձի (${\displaystyle ex}$ ) միջև եղած գործառույթն է, որին այնուհետև ավելացվում է ջանք ու եռանդ (${\displaystyle E}$ )^[6]: Մերիտոկրատիան նկարագրելու Լորենցո Իևայի բանաձևն է՝

${\displaystyle m}$ ${\displaystyle =}$ ${\displaystyle f}$ ${\displaystyle (}$ ${\displaystyle IQ}$ , ${\displaystyle Cut}$ , ${\displaystyle ex}$ ${\displaystyle )}$ ${\displaystyle +}$ ${\displaystyle E}$ :

Մի շարք ուսումնասիրողների կարծիքով Չինաստանը պատմության որոշակի ժամանակաշրջանում մոտ էր մերիտոկրատական համակարգի իրացմանը։ Այսպես, Սուն դինաստիայի ժամանակ լայնորեն կիրառվում է կեցզյույ կոչվող քննությունների եռաստիճան համակարգը, որի օգնությամբ ղեկավարի պաշտոնի համար ընտրվում էին այնպիսի հավակնորդներ, ովքեր առավել լավ էին հասկանում արվեստից, կոնֆուցիականությունից և վարչական խնդիրներից^[7]։

ԱՄՆ-ում տարածված է այն կարծիքը, որ իրենց մոտ մերիտոկրատիան արդեն իրականություն է, այնպես որ ամերիկացիների անձնական ձեռքբերումները կախված են միայն ունակություններից, աշխատասիրությունից, կյանքի չափանիշներից և բարոյականությունից^[8]։ Քննադատներն ուշադրություն են դարձնում այն հանգամանքին, որ դեռ կարևոր դեր են խաղում ժառանգությունը, սոցիալական և մշակութային առավելությունները, աշխատաշուկայում և անհատական ձեռնարկատիրության մեջ օբյեկտիվ հնարավորությունները, որակյալ կրթության հնարավորությունը և խտրականությունը^[5][8]։

Մինչև 1979 թվականը Ռոդեզիայում գոյություն ուներ կրթական և գույքային ցենզ, ինչի պատճառով այդ աֆրիկյան երկրի սևամորթ մեծամասնությունը փաստացիորեն ամբողջությամբ զրկված էր ընտրություններին մասնակցելու իրավունքից (ընդ որում, պետք է նաև նշել, որ երկրի սպիտակամորթ բնակչությունը նույնպես, ովքեր չէին համապատասխանում այդ պահանջներին, նույնպես զրկված էին ընտրություններին մասնակցելուց)։ Ռոդեզիայի նախկին վարչապետ Յան Սմիթն իր հուշագրություններում այդ տարիներին ստեղծված համակարգն անվանում է մերիտոկրատիա^[9]։

Հնդիկ հոգևոր առաջնորդ Օշոն առաջարկում է, որ այն մարդը, ով գոնե ընդունվել է ԲՈՒՀ, պետք է ձայնի իրավունք ունենա։ Նրա տարիքը կարևոր չէ։

Ընտրություններին մասնակցող թեկնածուն նվազագույնը պետք է բակալավրի աստիճան ունենա, իսկ քաղաքապետի պաշտոնին հավակնող մարդը պետք է նվազագույնը մագիստրատուրա ավարտած լինի։

Մերիտոկրատիայի նշանավոր վերլուծաբաններից էր նաև մաթեմատիկոս Ալեքսանդր Գրոտենդիկը, ով հետևել էր մաթեմատիկոսների էլիտար խմբի էվոլյուցիան հանճարների միավորումից մինչև սոցիալական բջջի բաժանումը երկու կաստաների միջև՝ անողորմ «Բարձրյալների» և վախի մեջ ապրող «ճահճի»^[10]։

Մերիտոկրատիայի քննադատների կարծիքով այս մոտեցումը կոչված է արդարացնելու ինտելեկտուալ էլիտայի արտոնությունները^[11]։

Ամերիկացի լրագրող Քրիստոֆեր Հեյզը կարծում է, որ մերիտոկրատական համակարգից ծնունդ առած անհավասարությունը ժամանակի ընթացքում ճնշում է սոցիալական շարժունության մեխանիզմները («մերիտոկրատիայի երկաթյա օրենքը»)^[12]։

Մերիտոկրատականություն` աշխատանքի կազմակերպման համակարգի հատկանիշ, որի ժամանակ գերիշխում է ձեռքբերումների և արդյունավետության խրախուսման կողմնորոշվածությունը (յուրաքանչյուրից ըստ հնարավորությունների, յուրաքանչյուրին ըստ արժանիքների, կարիք ունեցողների ըստ պահանջմունքների)։

• Հերման Հեսսեի «Ուլունքախաղ» (վեպ)
• «Էնդերի խաղը» գիրքն ու ֆիլմը, որտեղ գլխավոր հերոսին ընտրում են ամենատաղանդավոր երեխաների թվից, որպեսզի նա գլխավորի ողջ երկրային աստղային նավատորմը։
• «République» վիդեոխաղը, որտեղ իրադարձությունները ծավալվում են բռնատիրական պետությունում, որի առաջնորդը մերիտոկրատական քաղաքականության կողմնակից է։

Ուկրաինայում գոյություն ունի մերիտոկրատական կուսակցություն (МЕРІТОКРАТИЧНА ПАРТІЯ УКРАЇНИ)^[13]:

• Տեխնոկրատիա
• Պետական կառավարման ձև

• ОШО, ЦИТАТЫ О МЕРИТОКРАТИИ
• Александр Кустарев, Меритократия и демократия
• Александр Кустарев, Меритократия как политическое настроение эпохи кризиса легитимности Արխիվացված 2014-05-20 Wayback Machine
• Мария Кроль, Меритократия как царство разума

• Янг М. Возвышение меритократии // Утопия и утопическое сознание. М.։ Прогресс, 1991. (ռուս.)
• Дементьева В. В. «Меритократия» Римской Республики։ право, ритуал, политическая культура // IVS ANTIQVVM. Древнее право. № 17, 2006. С. 55-65.
• Repenser l’égalité des chances de Patrick Savidan, Grasset, 2007, 326 p.
• Le mérite et la République. Essai sur la société des émules.Olivier Ihl, Gallimard; 2007, 409 pages.
• The Rise of the Meritocracy, 1870–2033։ An Essay on Education and Equality.Young, Michael. 1961. Baltimore, MD։ Penguin Books. (անգլ.)
• Le mérite et la nature. Une controverse républicaine։ l'accès des femmes aux professions de prestige. 1880-1940". Juliette Rennes, Paris, Fayard, 594 p.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մերիտոկրատիա» հոդվածին։