Յան Մասարիկ

Վաղ տարիներ

Յան Մասարիկը ծնվել է Պրահայում՝ պրոֆեսոր Թոմաշ Մասարիկի և նրա կնոջ՝ Չարլզ Քրեյնի ազգական ամերիկուհի Շառլոտա Գարրիգի ընտանիքում։ Մասարիկը կրթություն է ստացել Պրահայում, այնուհետև ԱՄՆ-ում, որտեղ վաստակել է իր սեփական աշխատանքով՝ աշխատելով մասնավորապես պողպատաձուլական ընկերությունում որպես ծառայող։ Յանն Ամերիկա է եկել 1907 թվականին։ Նա աշխատանքի է ընդունվել Բրիջպորտում գտնվող Կրեյններին պատկանող պողպատաձուլական ընկերությունում։ Յան Մասարիկը 6 տարի աշխատել է սևագործ բանվոր, ավազ մաղող, կաղապարող, բայց Բրիջպորտում անցկացրած տարիները հիշել է որպես իր կյանքի ամենաերջանիկներից մեկը։ Նա տուն է վերադարձել 1913 թվականին։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին նա կռվել է ավստրո-հունգարական բանակի շարքերում։ Ավստրո-Հունգարիայի փլուզումից և Չեխոսլովակիայի կազմավորումից հետո^[8] նա անցել է դիվանագիտական ծառայության, 1919-1922 թվականներին եղել է Միացյալ Նահանգներում Չեխոսլովակիայի գործերի ժամանակավոր հավատարմատար, իսկ 1925 թվականին՝ դեսպան Մեծ Բրիտանիայում։ Այդ պաշտոնը նա շարունակում է զբաղեցնել այն բանից հետո, երբ հայրը՝ Թոմաշ Մասարիկը, 1935 թվականին հրաժարական տվեց նախագահի պաշտոնից։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

1938 թվականի հոկտեմբերի սկզբին Չեխոսլովակիայի Սուդեթյան մարզը մտել է Գերմանիայի կազմի մեջ։ Չեխոսլովակիայի այլ տարածքներ մտել են Լեհաստանի և Հունգարիայի կազմի մեջ։ Երկրի կառավարության պաշտոնյաների մեծ մասը, այդ թվում՝ նախագահ Էդվարդ Բենեշը, հրաժարական են տվել։ Յան Մասարիկը նույնպես թողել է իր պաշտոնը, բայց մնացել է Լոնդոնում։ 1939 թվականի մարտին Սլովակիան առանձնացել է Չեխիայից, որն ամբողջովին գրավված էր նացիստական Գերմանիայի կողմից (Բոհեմիայի և Մորավիայի պրոտեկտորատ)։ 1940 թվականին Մեծ Բրիտանիայում ստեղծվել է Չեխոսլովակիայի վտարանդիական կառավարությունը, որում Մասարիկը նշանակվել է արտաքին գործերի նախարար։ Պատերազմի տարիներին նա պարբերաբար հայտնվել է BBC-ում՝ ռադիոյով դիմելով գրավյալ Չեխոսլովակիայի բնակիչներին։ 1941 թվականի հուլիսի 18-ին նա ստորագրել է Խորհրդա-Չեխոսլովակյան համաձայնագիր Գերմանիայի դեմ պայքարում համագործակցության վերաբերյալ։ 1942 թվականին ամերիկյան Բեյթս քոլեջը Մասարիկին շնորհել է իրավաբանական գիտությունների դոկտորի կոչում։

Հետպատերազմական շրջան

Չեխոսլովակիայի ազատագրումից և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Մասարիկը մնացել է երկրի արտաքին գործերի նախարարի պաշտոնում։ Չնայած բազմակուսակցական համակարգին՝ Չեխոսլովակիայի կոմունիստական կուսակցությունը՝ Կլեմենտ Գոտվալդի գլխավորությամբ, ամենամեծ կշիռն է ունեցել երկրում, որի դիրքերը ամրապնդվել են 1946 թվականի ընտրություններից հետո։ Մասարիկը մտահոգված է եղել կոմունիստների քաղաքականությամբ, որոնք սերտ կապեր են հաստատել ԽՍՀՄ-ի հետ և հրաժարվել են մասնակցել Չեխոսլովակիայում Մարշալի պլանի իրականացմանը։ 1948 թվականի փետրվարին կաբինետի ոչ կոմունիստ նախարարների մեծ մասը հրաժարական են տվել՝ հույս ունենալով, որ կառավարությունը ցրվում է և նոր ընտրություններ կընթանան, բայց փոխարենը կոմունիստները ձևավորել են նոր, կոմունիստամետ կառավարություն։ Տեղի ունեցածը պատմության մեջ է մտել որպես փետրվարյան իրադարձություններ Չեխոսլովակիայում։ Իր հերթին, Մասարիկը չի մասնակցել ելույթներին և մնացել է որպես Արտաքին գործերի նախարար։ Նա միակ անկուսակցական նախարարն էր Գոտվալդի կաբինետում։

1948 թվականի մարտի 10-ին Յան Մասարիկին մահացած են գտել Արտաքին գործերի նախարարության շենքի բակում («Պրահայի երրորդ դեֆենեստրացիա»)։ Նա պիժամայով պառկած է եղել դեպի լոգարան տանող պատուհանի տակ։ Նախնական քննության արդյունքում պարզվել է, որ նա ինքնասպան է եղել։

1968 թվականին Պրահայի դեպքերի ժամանակ իշխանությունները ձեռնարկել են նոր հետաքննություն Մասարիկի մահվան հանգամանքների վերաբերյալ, ինչը բացառել է պատահական անկման հավանականությունը։ Երրորդ հետաքննությունը, որն իրականացվել է 1990-ականներին, նույնպես հավաստել է ինքնասպանության փաստը։

Միևնույն ժամանակ, 1992 թվականին Բեռլինում Չեխիայի դեսպանատուն է եկել ոմն Լեոնիդ Պարշինը, ով հայտարարեց, որ իր մայրը՝ Ելիզավետան (1913-2002), ՆԳԺԿ–ՊԱՆ-ի կադրային աշխատակից էր և գիտի Մասարիկին սպանած մարդուն^[9]։ 1994 թվականի մարտի 28-ին, «Վրեմեչկո» հաղորդման եթերում, Ելիզավետա Պարշինան հայտարարեց, որ Մասարիկը սպանվել է ՊԱՆ-ի գործակալի կողմից, բայց հրաժարվեց տալ նրա անունը^[10]։ Մի քանի տարի անց «Ազատություն» ռադիոկայանի հաղորդավար Վլադիմիր Տոլցը և Չեխիայի քրեական ոստիկանության կոմունիստական հանցագործությունների փաստաթղթավորման և հետաքննության գրասենյակի աշխատակից, գնդապետ Իլյա Պրավդան հայտարարեցին, որ Ելիզավետա Պարշինան բացահայտել է Մասարիկին սպանողների անունները։ Նրա խոսքով, սպանությունը կազմակերպել էր ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության նախարարության խորհրդային զորքերի խմբավորման վարչության պետ Միխայիլ Բելկինը, իսկ սպանության անմիջական կատարողը եղել է կրտսեր օպերլիազոր Բոնդարենկոն^[10][11]։

Մասարիկի նախկին քարտուղար Անտոնին Սումին 2002 թվականին հայտարարել էր, որ չի հավատում սպանության վարկածներին և դեռ հավատում է, որ իր ղեկավարը ինքնասպան է եղել, Սամի խոսքով, իր կյանքի վերջին օրերին Masaryk-ը ծանր ընկճվածության մեջ էր և հավանաբար որոշել է ինքնասպան լինել^[12]։

2001-2003 թվականներին Պրահայի ոստիկանության կողմից իրականացվել էր նոր հետաքննություն, որի արդյունքում պարզվել էր, որ Մասարիկը սպանվել է անհայտ անձի կամ անձանց խմբի կողմից^[13]։ Դատաբժշկական փորձագետ Իրժի Ստրաուսը հայտարարեց, որ Մասարիկը ծանր մարդ էր և իհարկե սպորտսմեն չէր, ցած նետվելու դեպքում շենքին շատ ավելի մոտ վայրէջք կկատարեր։ Նա պնդում էր, որ այն փաստը, որ Մասարիկին գտել են պատուհանից ավելի քան երկու մետր հեռավորության վրա, վկայում է այն մասին, որ նրան դուրս են հրել պատուհանից։ Նա նաև նշել է, որ Մասարիկը վայրէջք է կատարել ոտքերի վրա՝ ենթադրելով, որ նա փորձել է փրկվել 14 մետր բարձրության անկումից^[14]։ Կոմունիզմի հանցագործությունների փաստաթղթավորման և հետաքննության բյուրոն հայտարարում է, որ իրենք ստիպված են եղել կարճել գործը, քանի որ Ռուսաստանի իշխանությունները հրաժարվում են նյութեր տրամադրել, որոնք կարող են օգնել մարդասպանների հայտնաբերմանը։

1924-1931 թվականներին Մասարիկն ամուսնացած էր Ֆրենսիս Կրեյն Լիզերբիի հետ։ Նա հայտնի արդյունաբերող, բանկիր և դիվանագետ Չարլզ Ռիչարդ Կրեյնի դուստրն էր, ջրատար խողովակների ու սարքավորումների և վերելակների արտադրության խոշոր ընկերության ժառանգորդը և Չեխոսլովակիայում ԱՄՆ դեսպան Ռիչարդ Տելլեր Կրեյնի երկրորդ քույրը։ Լիզերբիի հետ ամուսնության ընթացքում Մասարիկը ունեցավ երեք որդեգրված երեխա. Չարլզ, Ռոբերտ կրտսեր և Ռիչարդ Կրեյն Լիզերբի, որոնք ծնվել են Ռոբերտ Լիզերբիի հետ Ֆրենսիսի ամուսնության ընթացքում։ Մասարիկը սեփական երեխաներ չուներ։

Վաղ տարիքից Մասարիկը հրապուրվել է երաժշտությամբ և նույնիսկ ցանկացել է երաժիշտ դառնալ։ Հենց այս պատճառով, իր որդուն «անլուրջ» զբաղմունքից շեղելու համար, Թոմաշ Մասարիկը նրան ուղարկել է ԱՄՆ։ Այստեղ, բացի պողպատաձուլական ընկերությունում աշխատելուց, Յանը որպես դաշնակահար մասնակցել է առաջին համր կինոֆիլմերի նկարահանումներին։

Լինելով Արտաքին գործերի նախարար՝ քաղաքական գործիչների և դիվանագետների մասնակցությամբ երեկույթներից և պաշտոնական հանդիպումներից հետո Մասարիկը հաճախ դաշնամուր է նվագել։

• Михал Лаштовичка Томаш Гарриг Масарик, его сын Ян и их любовь к музыке // Radio Praha : Радио (текстовая версия). — 11 марта 2002.
• Биография на hrono.ru

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յան Մասարիկ» հոդվածին։