Շնդեղ աշնանային

Շնդեղ աշնանային, պալարավոր բազմամյա խոտաբույս է։ Պալարները երկարավուն են, մի կողմից ցայտուն, մյուս կողմից հարթ, մինչև 7 սմ և 3 սմ երկարությամբ տրամագծով, բնապատյանը հագած չոր մուգ շագանակագույն մեռած տերևներով, որոնք ձգվում են խողովակի վերին մասում։ Գարնանը պալարները կոտրելով բնապատյանը, ձգվում են երկարությամբ և հողի վրա զարգանում են կանաչ տերևներ, և հասունացած սերմը սաղմնավորված վիճակից վերածվում է տուփիկ-պտուղի^[4]։

Տուփիկի հիմքում պալարն է, որն աճում է ընթացիկ տարվա ընձյուղի մեջ. այս ընձյուղը առաջացնում է պալար, որը ծաղկում է հաջորդ աշնանը, իսկ հին պալարը, մահանում է աշնանից հետո, երբ պտուղը հասունանում է^[5]։ Դեպի զարգացող և ծաղկող ընձյուղները երկու ցածր զարգացած տերևներ են (սերմնարան), և դրանցից ավելի թաքնված կանաչ տերևներ, որոնք դեռ չեն զարգացել, նրանց ստորին խոռոչի տակ (առաջին) փոքրիկ ծիլ, որը զարգանում է հաջորդ տարվա ընձյուղի մեջ, առաջին և երկրորդ կանաչ տերևների միջև ցողունի մեջ հաստանում է պալարը^[6]։

Ծաղիկը (հիմնականում մեկը) զարգանում է վերին տերևի խոռոչում, իսկ գագաթի ծայրը մեռնում է։ Ծաղկապատյանը առանց կետերի է (իսկ եթե կան թույլ կետիկներ, ապա դրանք դեղին են)։ Սպին հստակորեն տեղակայված է մեկ սյան վրա։ Սյուները մի փոքր հաստացած է։ Պտղակալելով ծաղկի ամբողջ ցողունը մաքրվում, բացառությամբ ծնկներից ներքև (հանգուցամեջ), որը դարձել է հաստ կոնաձև։ Տերևները երեքը կամ չորսն են, կարճ ցողունովի վրա, մերկ, մսոտ, փայլուն, երկարացված նշտարաձև, 25-40 սմ երկարությամբ և 2-4 սմ լայնությամբ^[7]։

Ծաղիկները մեկից երեքը, հստակորեն սերտաճած են ծաղկապատյանում։ Ծաղկապատյանի ծռվածքում եռանկյունաձև է, ձագարաձձ զանգվածով, մինչեւ 6 սմ երկարությամբ։ Եռանկյունաձև ծաղկապատյանին ունի խողովակ 20-25 սմ երկարությամբ, հողից 8-10 սմ բարձրությամբ, նման է մանուշակագույն-վարդագույն ծաղկապատյանին, էլիպտաձև է, ձանձրալի, ծղոտի ներսում։ Առէջքները վեցն են, նրանք հավասարապես դասավորված են ծաղկապատյանում։ Վարսանդի հետ միասին սերմնարանում թաքնված է ծաղկապատյանի ստորգետնյա մասի կոթը, կոթերի թիվը երեքն է, հավասար երկարություններով, չամրացված, փաթաթված, վերջացրած ծակոտկենով և ծալված արտաքինով։ Ծաղկում է օգոսոտոս-սեպտեմբեր ամիսներին. ծաղկման ժամանակ բույսը տերևներ չի ունենում^[3]։

Պտուղներն իրենցից ներկայացնում են երկարավուն-ձվաձև տուփիկներ։ Երկարությունը` 5-6 սմ։ Սերմերը գնդաձև են, օվալաձև։ Գագաթը կլորավուն է, հիմքի մոտ թեթև ձգված։ Թարմ հավաքած սերմերն ունեն մսեղ ելունդ։ Սերմնասպին երկայնական-օվալաձև է, տեղակայված է հիմքի ձգված մասի վրա։ Շնդեղ աշնանայինի սերմերը Մակերևույթը սպունգանման-հանգուցաձև ծալքավոր է, փխրուն<sup>[8]</sup>։ Գունավորումը մուգ շագանակագույն է, չորացած ելունդը` բաց դեղնագորշավուն։ Երկարությունը 2,75-3 մմ է, լայնությունը և հաստությունը` 2-2,25 մմ։ Աղտոտում է խոնավ մարգագետինները։ Բեղմնավորված սերմը ձմեռում և զարգանում է հողի տակ^[9]։ Հաջորդ տարվա գարնանը տուփիկը միաժամանակ դուրս է գալիս հողի մակերեսին տերևներով։ Սերմերը հասունանում են հունիսին, որից հետո բույսի վերին հատվածը մահանում է, իսկ շնդեղը գտնվում է տեսանելի հանգստության վիճակում մինչև ծաղկելը։ Այս պահին ձևավորվում է նոր դուստր պալարասոխուկ և մահացած մորը փոխարինում է դուստրը։ Սովորաբար մեկ-երկու դուստր պալարասոխուկներ, ոչ ավելին^[10]։

Սոխուկները և սերմերը և ավելի փոքր չափով վայրի շնդեղ աշնանայինի ծաղիկները օգտագործվում են բժշկական նպատակներով, մասնավորապես լեյկեմիայով հիվանդների բուժման, նեֆրիտով վարակվածի, ասթմայի և կոլխիցինի բուժման համար^[10]։

Հաշվի առնելով կոլխիցինի կարողությունը ճնշելով բջիջների բաժանումը, ուսումնասիրվել է աշնանային կարկտից մեկուսացված մի շարք ալկալոիդների հակադրական ազդեցությունը^[11]։ Չարորակ ուռուցքների մոդելների փորձերի ժամանակ կոլխիցինը անպաշտպան էր, ըստ երևույթին թունավոր և թերապևտիկ դոզաների մոտիկության շնորհիվ։ Մեծ չափաբաժին կոլխիցինը առաջացնում է կենդանիների ընդհանուր վիճակի արգելակումը, արյան ձևավորման օրգանների հյուսվածքի փոփոխությունները, ինչի արդյունքում զարգանում է լեյկոպենիան։ Հայտնաբերվել է նաև ստամոքս-աղքիային խանգարումներ (լուծ)։ Կոլխիցինը մկների և նապաստակների փորձերի մեջ ունի անթույլատրելի ազդեցություն^[10]։

Կոլխիցինը օգտագործվում է բույսերի պոլիպլոիդի ուսումնասիրման համար, քանի որ այն կարող է ազդել սերմացուի ճարպի քրոմոսոմային ցանցավորման վրա։

Հունաստանում և Գերմանիայում, ինչպես նաև որպես փորձնական Ֆրանսիայում և Ինդոնեզիայում, արհեստականորեն աճեցվում են՝ որպես դեղորայքային հումք^[12]։

Այն լայնորեն աճեցվում է որպես դեկորատիվ բույս, ուշագրավ է իր ուշացած ծաղկմամբ, երբ այգիներն ու պարտեզներում գրեթե պայծառ ծաղկուն բույսեր չկան։ Այս առումով, այն գրեթե ամենուրեք ներկայացվել է չափավոր մեղմ կլիմայական գոտում։ Այնուամենայնիվ, պետք է հիշել, որ խոտաբույսի բոլոր մասերը, հատկապես վնասված սոխուկները թունավոր են, և այգեպանները պետք է ուշադիր լինեն, ձեռնոցներով աշխատեն։

Թունավոր են ամբողջ բույսը և դրա սերմերը^[13]։ Ազդող ելանյութ հանդիսանում են ալկալոիդները, կոլխիցինը, կոլխամինը և այլն։ Կոլխիցինը ճնշող ազդեցություն է գործում լեյկո- և լիմֆոպոէզի վրա։ Առաջացնում է ստամոքսա-աղիքային համակարգի լորձաթաղանթի ուժեղ հիպերեմիա` մազանոթների կաթվածահարման միջոցով։ Ուժեղացնում է աղիքի պերիստալտիկան, ախտահարում է երիկամները և կենտրոնական նյարդային համակարգը<sup>[14]</sup>։ Միջամտելով բջջի կիսման պրոցեսին` օժտված է հակաքաղցկեղային ներգործությամբ^[15]։ Թունավորումը լատենտ շրջանով 3-6 ժամ է։ Հիմնական ախտանիշերն են` սրտխառնոց, փսխում, խոլերանման (ջրային կամ արյունոտ) լուծ, օլիգուրիա, թույլ առիթմիկ պուլս։ Մկանային տոնուսը թուլանում է, հնարավոր են ջղակծկումներ։ Մարմնի ջերմաստիճանն ընկնում է, շնչառությունը դժվարանում (մինչև իսկ` լրիվ դադարում)^[16]։ Այս ցեղի մի շարք տեսակներ, որոնք տարածում ունեն նաև Կովկասյան տարածաշրջանում, նույնպես թունավոր են, մասնավորապես, շնդեղ ուրախը (C. laetum Stev.), շնդեղ հիասքանչը (C. speciosum Stev.): Կոլխիցինանման միացություններ պարունակում են նաև այս ընտանիքի մերենդերա (Merendera) ցեղի ներկայացուցիչները (Միջին Ասիա, Կովկաս)^[17]։

Էդինբուրգի Թագավորական բուսաբանական այգիների տվյալների հիման վրա^[18]՝

• Colchicum bisignanii Ten. ex Janka
• Colchicum bulgaricum Velen.
• Colchicum commune Neck.
• Colchicum haynaldii Heuff.
• Colchicum multiflorum Brot.
• Colchicum pannonicum Griseb. & Schenk
• Colchicum polyanthon Ker Gawl.
• Colchicum praecox Spenn.
• Colchicum transsilvanicum Schur
• Colchicum vernale Hoffm.
• Colchicum vernum Kunth
• Colchicum vranjanum Adamović ex Stef.

Վիքիդարանում կան նյութեր այս թեմայով՝

• Аксёнова, Л. Безвременник // Цветоводство : журнал. — 2007. — № 6.
• https://snund.am/wp-content/uploads/2016/05/Book_quarantine_weeds1.pdf Արխիվացված 2018-09-04 Wayback Machine

• «Безвременник (луговой шафран)». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Безвременник осенний на сайте USDA NRCS(անգլ.) Проверено 8 октября 2008 г.
• «Colchicum autumnale L.». IPCS Poisons Information Monograph (PIM) 142 (անգլերեն). IPCS. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 18-ին.

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շնդեղ աշնանային» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շնդեղ աշնանային» հոդվածին։