Քվարց

Քվարց բառը ծագում է գերմաներեն Quarz (օգնություն • ինֆո)^[8], որն ունի սլավոնական ծագում։ Առաջացել է լեհական դիալեկտում kwardy տերմինից, որին համապատասխանում է Չեխերեն tvrdý տերմինը (կարծր)^[9]։

Հին հույները քվարցն անվանում էին κρύσταλλος (krustallos), որը ծագում է հին հունական κρύος (kruos) բառից և նշանակում է սառցե ցուրտ, քանի որ որոշ փիլիսոփաներ (նաև Թեոփրաստեսը), կարծում էին, որ այդ միներալը իրենից ներկայացնում է գերսառեցրած սառույց^[10]։ Այսօր լեռնային բյուրեղապակի տերմինն օգտագործվում է որպես ամենամաքուր քվարցի այլընտրանքային անուն։

Քվարցը պատկանում է տրիգոնային բյուրեղային համակարգին։ Իդեալական բյուրեղն իրենից ներկայացնում է վեցանիստ պրիզմա, երկու ծայրերում՝ վեցանիստ բուրգեր։ Բնության մեջ քվարցի բյուրեղները հաճախ լինում են զույգված (զույգված աջակողմյան և ձախակողմյան բյուրեղներ), աղավաղված կամ այլ միներալների բյուրեղների հետ սերտաճած։ Լավ ձևավորված բյուրեղները սովորաբար առաջանում են «մահճակալի »մեջ, որտեղ կա աճելու համար անհրաժեշտ տարածություն։ Սովորաբար բյուրեղները մի ծայրով կպած են կաղապարին և միայն մեկ ծայրն է ավարտվում բուրգով, բայց և այնպես երկսայր բյուրեղներ նույնպես հանդիպում են, այնպիսի վայրերում, որտեղ հնարավոր է ազատ զարգանալ, աճել առանց որևէ բանի ամրացած լինելու, օրինալ՝ գիպսի մեջ։ Քվարցի ժեոդները դրանք այնպիսի ագրեգատներ են, որոնք մոտավորապես գնդաձև են, լինում են տարբեր չափերի, իսկ նրա ներսում գտնվում են դեպի գնդի կենտրոն աճած քվարցի բյուրեղները։

α քվարցը բյուրեղանում է տրիգոնային բյուրեղային համակարգի բյուրեղագիտական P3₁21 կամ P3₂21 խմբում՝ կախված քիրալությունից։ Իսկ β քվարցը պատկանում է հեքսագոնային համակարգի P6₂22 և P6₄22 բյուրեղագիտական խմբին^[11]։ Այս բյուրեղագիտական խմբերը իրականում քիրալ են, նրանցից յուրաքանչյուրը պատկանում է 11 էնանտիոմորֆ զույգերի։ Ինչպես α, այնպես էլ β քվարցը հանդիսանում են քիրալ բյուրեղային կառուցվածքի օրինակներ, որոնք բաղկացած են աքիրալ բլոկներից՝ SiO₄ տետրաեդրերից։ α քվարցից β քվարց անցումն իրենից ներկայացնում է միայն տետրաեդրերի որոշակի պտույտ միմյանց նկատմամբ առանց նրանց միջև եղած կապերի փոփոխության։

• 
  α-քվարցի բյուրեղային կառուցվածքը (կարմիր գնդիկները՝ թթվածին, մոխրագույն գնդիկներ՝ սիլիցիում)
• 
  β-քվարց

Չնայած այն բանին, որ քվարցի շատ տարատեսակների անուններ պատմականորեն ծագել են հաշվի առնելով միներալի գույնը, ժամանակակից գիտական սխեմաներում անվանակարգումը արվում է հաշվի առնելով առաջին հերթին միներալի միկրոստրուկտուրան։ Կրիպտոբյուրեղային միներալների համար նրանց գույնը հանդիսանում է նույնականացման երկրորդային գործոն, չնայած այն հանդիսանում է հիմնական գործոն մակրոբյուրեղային տարատեսակների համար^[12]։

• 
  Հերքիմերյան ադամանդ
• 
  Լեռնային բյուրեղապակի
• 
  Ամեթրին
• 
  Ամեթիստ
• 
  Երկնագույն քվարց
• 
  Խալցեդոն
• 
  Ցիտրին
• 
  Վարդագույն քվարց
• 
  Պրազիոլիթ
• 
  Ռուտիլային քվարց
• 
  Ռեակտորային քվարց
• 
  Ծխագույն քվարց

Մաքուր քվարցը, որն ավանդաբար անվանում են լեռնային բյուրեղապակի, կամ թափանցիկ քվարց, իրենից ներկայացնում է անգույն, թափանցիկ կամ կիսաթափանցիկ բյուրեղ, հաճախ օգտագործվում է այլ քարեր քանդակելու նպատակով։ Տարածված գունավոր տարատեսակներն են ցիտրինը, վարդագույն քվարցը, ամեթիստը, ծխագույն քվարցը, կաթնագույն քվարցը և այլն^[13]։

Քվարցի տարատեսակները դիտարկելիս կարևոր է մակրոբյուրեղային (անզեն աչքով տեսանելի առանձին բյուրեղներ) և միկրոբյուրեղային կամ կրիպտոբյուրեղայինն (բյուրեղային ագրեգատներ, որոնք երևում են միայն շատ խոշորացնելու դեպքում) տարատեսակների տարբերակումը։ Կրիպտոբյուրեղային տարատեսակները կամ կիսաթափանցիկ են, կամ՝ հիմնականում անթափանց, իսկ թափանցիկ տարատեսակները հակված են ունենալ մակրոբյուրեղային կառուցվածք։ Խալցեդոնը իրենից ներկայացնում է սիլիկահողի միկրոբյուրեղային ձևը, որը բաղկացած է քվարցի և նրա մոնոկլինային պոլիմորֆ տարատեսակի՝ մոգանիտի, մանր սերտաճած բյուրեղիկներից^[14]։ Քվարցի անթափանց տարատեսակները հաճախ խառնուրդներ են պարունակում և ունենում են կոնտրաստ գծեր կամ նախշեր։ Դրանք են ագաթը, սերդոլիկը, օնիքսը, հելիոտրոպը (արևաքար) և յաշման (հասպիս)։

Ամեթիստ

Ամեթիստը քվարցի տարատեսակ է, որի գույնը տատանվում է վառ մանուշակագույնից մինչև մուգ կամ պղտոր մանուշակագույն երանգների մեջ։ Աշխարհի խոշորագույն հանքավայրերը գտնվում են Բրազիլիայում, Մեքսիկայում, Ուրուգվայում, Ռուսաստանում, Նամիբիայում և Մարոկոյում։ Երբեմն ամեթիստը և ցիտրինը աճում են մեկ բյուրեղում։ Այս դեպքում քարը անվանել են ամեթրին։ Ամեթիստը գոյանում է այնպիսի վայրերում, որտեղ ապահոված է երկաթի առկայություն։

Երկնագույն քվարց

Երկնագույն քվարցը պարունակում է կրոկիդոլիտի ներառումներ^[15]։ Երկնագույն քվարցի որոշակի որակական ցուցանիշների նկատմամբ մեծ հետաքրքրվածություն ունեն հատկապես Հնդկաստանի ու ԱՄՆ-ի կոլեկցիոներները։

Դյումորտիերիտային քվարց

Դյումորտիերիտի ներառումները հաճախ քվարցի բյուրեղին հաղորդում են երկնագույն երանգներով մետաքսանման բծեր, բացի դրանից հայտնվում են նաև այլ երանգներ՝ ծիրանագույն կամ մոխրագույն։ Դյումորտիերիտային քվարցը երբեմն շփոթում են երկնագույն քվարցի հետ, այն երբեմն կարող է ունենալ վառ կոնտրաստ գույներ և մուգ գունային զոնաներ բյուրեղի ամբողջ մակերևույթով^[16]։

Ցիտրին

Ցիտրինը քվարցի մի տարատեսակ է, որում գույները կարող են տատանվել բաց դեղինից մինչև դարչնագույն, պատճառը երկաթի խառնուրդներն են։ Բնական ցիտրինները հազվագյուտ են, ապրանքային ցիտրինի մեծ մասն իրենից ներկայացնում է ջերմամշակման ենթարկած ամեթիստ կամ ծխագույն քվարց։ Բայց, ի տարբերություն բնական ցիտրինի, որն ունի քիչ պղտոր, շղարշված գույն, ջերմամշակման ենթարկած ամեթիստի բյուրեղը պարունակում է փոքրիկ հստակ գծեր։

Կտրված ցիտրինի բյուրեղը և դեղին տոպազը գործնականում հնարավոր չէ անզեն աչքով տարբերել միմյանցից, բայց նրանք տարբերվում են իրենց կարծրությամբ։ Բրազիլիան հանդիսանում է ցիտրինի արտադրության առաջատար պետությունը, հումքի մեծ մասը բերվում է Ռիու Գրանդի դու Սուլ նահանգից։ Ցիտրին անունը ծագել է լատիներեն citrina բառից, որը նշանակում է դեղին։ Երբեմն ցիտրինը և ամեթիստը կարող են գտնվել մեկ բյուրեղում, այս դեպքում բյուրեղն ստացել է ամեթրին անվանումը^[17]։ Սնահավատները համարում են, որ ցիտրինը բարգավաճում է բերում, այդ պատճառով այն երբեմն անվանում են «փողի քար», կամ «առևտրական քար »^[18]։

Ցիտրինը առաջին անգամ գնահատվել է որպես ոսկեդեղին քար Հունաստանում Ք.ա. 300-150 թվականներին, հելլենականության դարաշրջանում։ Մինչ այդ դեղին քվարցն օգտագործվում էր որպես զարդաքար և աշխատանքային գործիքներում, բայց չուներ մեծ պահանջարկ^[19]։

Կաթնագույն քվարց

Կաթնագույն քվարցը բյուրեղային քվարցի ամենատարածված տարատեսակն է։ Սպիտակ գույնը պայմանավորված է բյուրեղում լուծված գազի կամ հեղուկի շատ մանր ներառումնով, որոնք բյուրեղագոյացման ժամանակ հայտնվում են բյուրեղացանցի մեջ^[20]։ Հետևաբար այս քվարցը քիչ արժեքավոր է, չի կարող կիրառվել օպտիկական նպատակներով և որպես որակյալ զարդաքար^[21]։

Վարդագույն քվարց

Սա քվարցի մի տարատեսակ է, որն ունի բաց վարդագույնից մինչև վարդակարմրավուն գունավորում։ Սովորաբար գունավորումը պայմանավորված է բյուրեղում տիտանի, երկաթի կամ մանգանի աննշան քանակների առկայությամբ։ Որոշ վարդագույն քվարցներ պարունակում են միկրոսկոպիական քանակություններով ռուտիլի ասեղներ, որոնք շարժվող լույսի պայմաններում ցուցաբերում են աստերիզմ։ Վերջերս կատարված ռենտգենոստրուկտուրային հետազոտությունները ցույց են տվել, որ, հավանաբար այս քվարցի գույնը պայմանավորված է քվարցի բյուրեղում գտնվող դյումորտիերիտի միկրոսկոպիկ թելիկներով^[22]։

Գոյություն ունի վարդագույն քվարցի հազվագյուտ տեսակ՝ բյուրեղային վարդագույն քվարց։ Համարվում է, որ նրա գույնը պայմանավորված է ֆոսֆատների կամ ալյումինի հետքերով, որոնք գոյություն ունեն բյուրեղում։ Վարդագույն քվարցի գույնը զգայուն է լույսի նկատմամբ և ժամանակի ընթացքում կորում է գույնի ինտենսիվությունը։ Առաջին բյուրեղները գտնվել են պեգմատիտի մեջ, ԱՄՆ Մեն նահանգում, Ռումֆորդից ոչ հեռու գտնվող տարածքում և Բրազիլիայի Մինաս Ժերայս նահանգում^[23]։

Ծխագույն քվարց

Ծխագույն քվարցը քվարցի մոխրագույն, կիսաթափանցիկ տարատեսակն է։ Նրա թափանցիկությունը տատանվում է համարյա լրիվ թափանցիկից մինչև համարյա լրիվ անթափանց դարչնամոխրագույն բյուրեղները։ Որոշները կարող են լինել նաև սև գույնի։ Կիսաթափանցիկությունը բյուրեղի մեջ գտնվող ազատ սիլիցիումի կողմից բնական ճառագայթման արդյունքն է։

Պրազիոլիթ

Պրազիոլիթը, որը հայտնի է նաև որպես վերմարին, իրենից ներկայացնում է քվարցի կանաչ տարատեսակը։ 1950 թվականից համարյա ամբողջ բնական պրազիոլիթը արտահանվում է բրազիլական ոչ մեծ հանքավայրից, բայց այն հանդիպում է նաև Ներքին Սիլեզիայում և Լեհաստանում։ Պրազիոլիթ կա նաև Կանադայում, Օնտարիո նահանգ, Թանդեր Բեյ քաղաքում։ Պրազիոլիթը համարվում է հազվագյուտ միներալ։ Ամենականաչ քվարցը դա ջերմամշակման ենթարկած ամեթիստն է^[24]։

Քվարցի ոչ բոլոր տարատեսակներն են հանդիպում բնության մեջ։ Քվարցի որոշ թափանցիկ բյուրեղներ կարելի է մշակել ջերմային կամ գամմա ճառագայթներով այնպես որ այն գունավորվի, ինչպես չէր կարող կատարվել բնական ճանապարհով։ Այդպիսի մշակման նկատմամբ բյուրեղների ընկալունակ լինելը կախված է քվարցի հանքատեղերից^[25]։

• Քվարցի պրազիոլիթ տարատեսակը, որը շատ հազվագյուտ հանքատեսակ է և ունի ձիթապտղի գույն, հիմնականում ստանում են քվարցի ջերմային մշակմամբ։
• Չնայած ցիտրին բնության մեջ գոյություն ունի, բայց և այնպես մեծ մասամբ ցիտրինները ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ՝ ջերմային մշակման ենթարկած ամեթիստ կամ ծխագույն քվարց։
• Սերդոլիկը ենթարկում են ջերմային մշակման, որպեսզի նրա գույնը ավելի խորանա։
• Սինթետիկ քվարցը ստանում են ավտոկլավներում՝ հիդրոթերմալ պրոցեսների արդյունքում։ Ստացվում են խոշոր, անթերի միաբյուրեղներ, որոնք օգտագործում են արդյունաբերության տարբեր ոլորտներում։ Զմրուխտները ևս սինթեզում են այդ եղանակով։

Ինչպես և մյուս բյուրեղները, քվարցը ևս կարող է պատված լինել մետաղների գոլորշիներով՝ գեղեցիկ փայլ ապահովելու նպատակով։

Քվարցը հանդիսանում է գրանիտի և այլ թթվային մագմատիկ ապարների որոշիչ բաղադրամասը։ Այն շատ տարածված է այնպիսի նստվածքային ապարներում ինչպիսիք են ավազաքարը և թերթաքարը։ Քվարցը ընդհանուր բաղադրամաս է նաև գնեյսի, քվարցիտի և այլ մետամորֆ ապարների մեջ։ Քվարցի հողմահարման պոտենցիալը անչափ փոքր է և, հետևաբար այն շատ տարածված է որպես մնացորդային միներալ գետերի նստվածքային շերտերում և մնացորդային հողերում։

Երբ քվարցը բյուրեղանում է հալված մագմայում, ապա մրա մեծ մասը նստում է տաք հիդրոթերմալ երակներում կուտակումների ձևով, երբեմն նստում է այնպիսի ապարների հետ, ինչպիսիք են ոսկին, արծաթը և պղինձը։ Քվարցի խոշոր բյուրեղներ գտնվել են մագմատիկ պեգմատիտներում։ Լավ ձևավորված բյուրեղների երկարությունը կարող է հասնել մի քանի մետրի, իսկ կշիռը՝ հարյուրավոր կիլոգրամների։

Բնության մեջ հանդիպում են քվարցի գերմաքուր բյուրեղներ, որոնք օգտագործում են կիսահաղորդիչների արտադրությունում սիլիցիումի սկավառակներ աճեցնելու համար։ Այդ բյուրեղները շատ թանկարժեք են և հազվագյուտ։ Գերմաքուր քվարցի հիմնական հանքավայրը գտնվում է ԱՄՆ Հյուսիսային Կարոլինա նահանգի Spruce Pine Gem հանքավայրում^[26]։ Քվարցի հանքավայրեր կան նաև Աստուրիայում, Իսպանիայում^[27]։

Քվարցի ամենախոշոր միաբյուրեղը հայտնաբերվել է Բրազիլիայում՝ Գոյաս նահանգի Իտապորան համայնքի մոտակայքում։ Նրա չափերը՝ 6.1×1.5×1.5 մ և քաշը՝ ավելի քան 44 տոննա^[28]։

Հայաստանում քվարցը տարածված է Արարատի, Լոռու, Տավուշի, Վայոց ձորի մարզերում, ինչպես նաև Արցախի Մարտակերտի շրջանում։

• Տրիդիմիտը և կրիստոբալիտը սիլիցիումի երկօքսիդի (SiO₂ ) բարձրջերմաստիճանային պոլիմորֆ ձևերն են, որոնք հանդիպում են սիլիցիումի բարձր բաղադրությամբ հրաբխային ապարների հետ։
• Ցոիզիտը SiO₂ -ի ավելի խիտ պոլիմորֆ տեսակ է, հայտնաբերվել է երկնաքարերի մեջ և այն մետամորֆ ապարներում, որոնք գոյանում են ավելի բարձր ճնշումների տակ, քան այն ճնշումը, որը բնութագրական է երկրակեղևին։
• Ստիշովիտը էլ ավելի խիտ պոլիմորֆ տարատեսակ է, առաջանում է բարձր ճնշումների ներքո, հայտնաբերվել է երկնաքարերում։
• Լեշատելիերիտը իրենից ներկայացնում է ամորֆ քվարցապակի՝ SiO_2, որն առաջանում է քվարցավազի մեջ կայծակի հարվածի արդյունքում։

Քվարցը շատ տարածված միներալ է և ավստրալիացի բնիկների առասպելաբանության մեջ նույնականացվում է միստիկական մաբան կոչվող նյութի հետ։ Շատ երկրներում քվարցը օգտագործվել է դեռևս մինչպատմական ժամանակաշրջանում^[29]։

Եթե Արևելյան Ասիայում և մինչկոլումբոսյան Ամերիկայում անհիշելի ժամանակներից նեֆրիտն է եղել ամենաարժեքավոր կիսաթանկարժեք քարը, ապա Եվրոպայում և Մերձավոր Արևելքում ավելի հաճախ օգտագործում էին քվարցի տարբեր տարատեսակներ ոսկերչական իրեր պատրաստելու և փորագրության համար։ Քվարցից պատրաստվում էին զարդաքարեր, սկահակներ և այլ էքստրավագանտ անոթներ։ Լեռնային բյուրեղապակուց տարբեր տեսակի իրեր պատրաստելու ավանդույթը շարունակվեց մինչև 19-րդ դարի կեսերը, երբ դրանք որոշակիորեն դուրս եկան նորաձևությունից, բացառությամբ ոսկերչական իրերի։

Հռոմեական նատուրալիստ Պլինիոս Ավագը ենթադրում էր, որ քվարցը դա երկար ժամանակ սառեցրաց սառույցն է^[31]։ Կրիստալ բառը ծագում է հունարեն κρύσταλλος բառից, որը նշանակում է սառույց։ Պլինիոս Ավագը հաստատում էր իր գաղափարը վկայակոչելով այն «փաստը», որ քվարցը առաջանում է Ալպերի սառցադաշտերի մոտակայքում և ոչ թե հրաբխային լեռներում, և, որ քվացից պատրաստված գնդերը սառեցնում են մարդկանց ձեռքերը։ Այս գաղափարը պահպանվեց մինչև 17-րդ դարը։ Պլինիոս Ավագը գիտեր նաև, որ քվարցի բյուրեղը լույսը տարրալուծում է սպեկտրի բոլոր գույների։

17-րդ դարում քվարցի մասին Նիլս Ստենսենի հետազոտությունները ճանապարհ բացեցին ժամանակակից բյուրեղագիտության համար։ Նա գտավ, որ քվարցի ձևից ու չափերից անկախ, նրա երկար պրիզմայաձև նիստերն իրար են միանում միշտ նույն, իդեալական 60° անկյան տակ^[32]։

Քվարցի պիեզոէլեկտրական հատկությունները հայտնաբերվեցին Ժակ և Պիեռ Կյուրիների կողմից 1880 թվականին^[33][34]։ Քվարցային գեներատորը կամ ռեզոնատորը (օսցիլոգրաֆ) առաջին անգամ մշակվեց Ուոլթեր Գայթոն Կեդիի կողմից 1921 թվականին^[35][36]։ Ջորջ Վաշինգտոն Փիրսը կատարելագործեց քվարցային գեներատորը և 1923 թվականին ստացավ արտոնագիր^[37][38]։ Ուորեն Մորիսոնը ստեղծեց առաջին քվարցային ժամացույցը հիմնվելով Կեդիի և Փիրսի ստեգծած քվարցային գեներատորի գյուտին^[39]։

Սինթոտիկ քվարց ստանալու համար աշխատանքները սկսվեցին 19-րդ դարի կեսերին, երբ գիտնականները փորձում էին լաբորատոր պայմաններում ստանալ միներալներ՝ նմանակելով այն պայմանները, որոնցում գոյանում է բյուրեղը բնության մեջ։

Գերմանացի երկրաբան Կարլ Էմիլ ֆոն Շաֆհոյթլը (1803–1890)^[40] առաջինն էր, ով սինթեզեց քվարց 1845 թվականին։ Նա ստացավ միկրոսկոպիկ չափերի բյուրեղներ շուտեփուկի մեջ^[41], բայց դրանց որակը և չափերը չէին համապատասխանում պահանջարկին^[42]։

1930-ական թվականներին էլեկտրոնիկայի ոլորտը սկսեց կախված լինել քվարցի բյուրեղներից։ Համապատասխան բյուրեղներ ներկրվում էր Բրազիլիայից, բայց Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմը խանգարեց մատակարարումը, այդ պատճառով որոշ երկրներ փորձում էին սինթեզել արտադրական մասշտաբների քվարց։ Գերմանացի միներալոլոգ Ռիչաչդ Նակենը (1884–1971) 1930-1940 թվականներին հասավ որոշակի հաջողությունների^[43]։ Պատերազմից հետո շատ լաբորատորիաներ փորձում էին սաճեցնել քվարցի խոշոր բյուրեղներ։ Միացյալ Նահանգներում բանակային ազդանշանային զորամասը պայմանագիր կնքեց Օհայո նահանգ, Քլիվլենդի Bell Laboratories և Brush Development Company լաբորատորիաների հետ Նակենի գլխավորությամբ աճեցվող քվարցի բյուրեղների առքի մասով^[44][45]։ Մինչև Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմը Brush Development-ը արտադրում էր պիեզոէլեկտրական բյուրեղներ ձայնարկիչների համար։ Արդեն 1948-ին Brush Development-ը աճեցնում էր 3,8սմ (1,5դյույմ) տրամագծով բյուրեղներ, որոնք մինչ այսօր աճեցրած ամենախոշոր բյուրեղներն են^[46]։ 1950 թվականից հիդրոթերմալ մեթոդով աճեցվող քվարցը արտադրվում էր արդյունաբերական մասշտաբներով, և այսօր ժամանակակից էլեկտրոնիկայում օգտագործվող գործնականում ամբողջ քվարցը իրենից ներկայացնում է սինթետիկ քվարց։

Քվարցի բյուրեղների որոշ տեսակներ ունեն պիեզոէլեկտրական հատկություններ, մեխանիկական լարում գործադրելիս նրանք զարգացնում են էլեկտրական պոտենցիալ^[47]։ Նախկինում քվարցի բյուրեղի այդ հատկությունը օգտագործում էին ֆոնոգրաֆի ձայնարկիչի մեջ։ Այսօր քվարցի պիեզոէլեկտրականության ամենատարածված կիրառումը քվարցային գեներատորն է։ Քվարցային ժամացույցը ծանոթ սարք է, որտեղ օգտագործվում է այդ միներալը։ Քվարցային գեներատորի ռեզոնանսային հաճախությունը փոփոխվում է մեխանիկական բեռնումով և այդ սկզբունքն օգտագործվում է շատ ճշգրիտ չափումների համար մասսայի շատ փոքր փոփոխությունների դեպքում։

• Քվարցապակի
• Լեռնային բյուրեղապակի

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Քվարց կատեգորիայում։

Վիքիդարանում կան նյութեր այս թեմայով՝

• Quartz varieties, properties, crystal morphology. Photos and illustrations
• Gilbert Hart, "Nomenclature of Silica", American Mineralogist, Volume 12, pages 383–395, 1927
• «The Quartz Watch – Inventors». The Lemelson Center, National Museum of American History. Smithsonian Institution. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 7-ին.
• Terminology used to describe the characteristics of quartz crystals when used as oscillators
• Quartz use as prehistoric stone tool raw material