Բայրոնյան հերոս, ռոմանտիկական հերոսի տիպ, որը գրավել է եվրոպական հասարակության երևակայությունը լորդ Բայրոնի «Չայլդ Հարոլդի ուխտագնացությունը» պոեմի (1812-1818) հրատարակումից հետո, որում առկա են ինքնակենսագրական մոտիվներ։ 1820-ական թվականների սահմանին հետագա զարգացում է ապրել Ջոն Պոլիդորիի «Վամպիրը» պատմվածքում, Չարլզ Ռոբերտ Մեթյուրինի «Մելմոթ թափառականը» վեպում, «Կորսարի»ի նման բայրոնյան պոեմներում։
Ալեքսանդր Պուշկինը «Եվգենի Օնեգին» պոեմում հեգնել է նմանատիպ սյուժեների ժողովրդականությունը.
 | Իր ստով մուսան բրիտանական |  |
Պուշկինի թվարկած ստեղծագործությունների հերոսներն իրենց շրջապատի մարդկանց գերազանցում են իրենց խելքով և կրթվածությամբ, նրանք խորհրդավոր են ու խարիզմատիկ, գրավիչ են հակառակ սեռի ներկայացուցիչների համար։ Նրանք իրենց դիտարկում են որպես հասարակությունից և օրենքից դուրս, հասարակական կարգին վերաբերվում են ամբարտավանությամբ, որ երբեմն հասնում է ցինիզմի։ Հանրային օրենքների նկատմամբ արհամարհանքը երբեմն հասցնում է հանցագործության։ Մութ կողմի առկայությունը (դատապարտելի անցյալ) նման հերոսներին մոտեցնում է հակահերոսին։ Այդ կիսակամավոր մենակյացը վայելում է իր աստանդական ու տարագրյալ կյանքը։ Ըստ Վլադիմիր Նաբոկովի՝ նա «հաշտ չէ ո՛չ դրախտի, ո՛չ դժոխքի, ո՛չ աստվածների, ո՛չ մարդկանց հետ»[1]։
Գրականագետ Բորիս Կուզմինը նշել է, որ «Բայրոնը պոտենցիալ հերոսը եղել է հեղափոխական, իրականը՝ հիասթափված միայնակ վրիժառու։ Առաջինին կարելի է մեկնաբանել հեղափոխական կլասիցիզմի ոգով, որին Բայրոնը միշտ ձգտում էր։ Երկրորդը պահպանել է իր վեհությունը միայն ռոմանտիկական իդեալականացման շնորհիվ»[2]։
Պուշկինը պնդել է, որ 1816 թվականի «Ադոլֆ» վեպում ֆրանսիացի գրող «Կոնստանն առաջին անգամ է ներկայացրել այդ բնավորությունը, որը հետագայում ժողովրդականության է արժանացել լորդ Բայրոնի հանճարի շնորհիվ»[3]։ Իրականում իրենից և աշխարհից հիասթափված թափառականի նորամուտը եղել է Շատոբրիանի «Ռենե» կիսաինքնակենսագրական (1802) վիպակը[4], որն իր հերթին շարունակել է սեփական վշտերից հաճույք ստանալու սենտիմենտալիստական ավանդույթը, որը գալիս է Գյոթեի «Երիտասարդ Վերթերի տառապանքները» (1774) ստեղծագործությունից։ Ուշ շրջանի վիկտորյական գրականության բայրոնյան հերոսների օրինակներ են Հիտքլիֆն ու Ջեյն Էյրը Բրոնտե քույրերի վեպերից։ Բայրոնականության գծերով օժտված են նաև 19-րդ և 20-րդ դարերի բազմաթիվ արկածային վեպերի հերոսներ (օրինակ՝ Կոմս Մոնտե-Քրիստոն, կապիտան Նեմոն)։
Ռուս գրականության մեջ բայրոնյան հերոսին հատուկ է ռեֆլեքսիան. նա Համլետն ու Դոն Ժուանն է նույն մարդու մեջ։ Այդ տիպի հերոսներին հատուկ դեմոնիզմը լիակատար կերպով իր արտահայտությունն է գտել Լերմոնտովի «Դևում»։ Որպես բայրոնյան հերոս ռուս բանաստեղծների կողմից վերաիմաստավորվել է նաև հեռավոր կղզի աքսորված Նապոլեոնը[5]։ Եվգենի Օնեգինն ու Պեչորինը ներկայացնում են այդ տիպի հետագա զարգացումները ռուս հասարակության մեջ, այսինքն՝ ավելորդ մարդկանց[6]։
|
