Arte

Ti arte ket ti nadumaduma a kita a sakup dagiti aramid ti tattao ken dagiti nagbanagan kadagiti nga inararamid; daytoy nga artikulo ket mangipatengnga ti isip ti makitkita nga ar-arte, a mairaman ti pnankaparuta kadagiti ladawan wenno banbanag iti lugar a pagobraan a mairaman ti pinintaan, eskultura, panagaramid ti prenta, potograpia, ken dagiti dadduma pay a makitkita amidia. Ti arkitektura ket sagpaminsan pay a mairamraman a kas maysa kadagiti makitkita nga arte; nupay kasta, a kasla iti dekoratibo nga ar-arte, daytoy ket kapanggepan ti panakapartuat kadagiti banag a ti praktikal a panangiraman ti panagusar ket nasken iti pamay-an a dagitoy ket saan a kadawyan para iti pinintaan, kas pagarigan, ti musika, teatro, pelikula, sala, ken dadduma pay a mabuybuya nga ar-arte, ket ti pay literatura, ken dagiti dadduma pay a midia a kas ti interaktibo a midia ket nairamramanda iti nawatwatiwat a panangipalpalawag ti arte wenno ti ar-arte.^[1] Manipud idi maika-17 a siglo, ti arte ket naitudtudo a ti ania man a kalaing wenno ti kinalaing ken saan idi a naigidgiddiat manipud kadagiti artesania wenno dagiti siensia, ngem ti moderno a panagusar ti napino nga ar-arte, a dagiti estatiko konsiderasion ket nasken unay, ket sapasap a nailaslasin manipud kadagiti naal-ala a kalaing, wenno ti dekoratibo naipakat nga ar-arte.

Adu kadagiti panagipalplawag ti arte a naisingsingasing babaen dagti pilosopo ken dagiti dadduma pay a nangidasdasig ti arte iti termino ti mimetismo, panagiyebkas, pannakisinnarita ti rikna, wenno dadduma pay a pat-pateg. Idi las-ud ti Romantiko a paset ti panawen, ti arte ket nagbalin a nakitkita a kas ti "maysa a nangruna a ramit ti isip ti tao a naidasig iti relihion ken siensia".^[2] Urayno ti panangipalpalawag ti arte ket sinupsuppiat ken nagbalbaliw kadagiti napalabas a panawen, ti sapasap a panangipalpalawag ket nangibagbaga ti kapanunotan ti ahensia ti tao^[3] ken ti panagpartuat babaen ti panagpanpanunot ken tekn ikal a kalaing.^[4]

Ti katutubo ti arte, ken dagiti mainaig a konsepto a kas ti panagparpartuat ket panagipatpatarus, ket sinuksukimat iti maysa a sanga ti pilosopia a naamammoan a kas ti estetika.^[5]