Finlandana linguo
| Finlandana linguo | |||
|---|---|---|---|
| suomi | |||
| Parolata en: | Finlando | ||
| Regiono: | Nord-Europa | ||
| Quanto di parolanti: | 4 863 351 (2011) | ||
| Klasifikuro: | Uralika lingui | ||
| Oficala stando | |||
| Oficala linguo en: | Finlando | ||
| Regulata da: | Centro di la Finlandala Lingui | ||
| Kodexi | |||
| ISO 639-1: | fi | ||
| ISO 639-2: | fin | ||
 da kelka homi ma ne esas oficala. | |||
| Videz anke: – Linguaro | |||
La Finlandana linguo esas un ek l'Uralika lingui. Ol esas la oficala linguo di Finlando ma on parolas en la Finlandana anke en Nord-Suedia e mine en Nord-Norvegia. En Rusiala Nord-Karelia la Finlandana linguo esas preske mi-oficala linguo.
Yen kelka bazala fakti pri la Finlandana linguo. On dicas ke en la Finlandana parolesas quale skribesas, ma nuntempe la difero inter la parolado e skriburo (skribita linguo) esas kreskanta.
Oficala stando
Finlandana linguo esas un ek la du oficala lingui di Finlando ed oficala linguo inter l'oficala lingui dil Europana Uniono (l'altra oficala linguo di Finlando esas la Suediana, qua uzesas da 5,42 % de la habitantaro en 2010). En Suedia, la Finlandana havas stando di oficala minoritato-linguo lokala. Segun la Nordala Linguo-kunveno, la Fina-linguala populani di la Nordala stati havas la yuro uzar sua matrala linguo en oficerii di altra Nordala stati sen devo pri pagar la kusti de interpreto o traduko.
Dialekti
La Finlandana linguo havas du dialekto grupi, oli es esta e westo grupi. Anke kelka dialekti esas parolata en Rusia.
Historio
La bazala formo di la Baltika-Fina lingui, altre dicante la Baza-Fina linguo - a qui apartenas anke la nuna Finlandana linguo - parolesis an la amba rivi di la Finlandana Gulfo ja ante la Kristana yarkontado. Ed adavane, on povas duktar la Baza-Fina linguo e la nuna Laponiana lingui a komuna formo linguala, qua nomesas la Pre-Baza-Fina linguo o la Fina-Lapona bazolinguo. La Baltika-Fina lingui (altre dicante la Pos-Baza-Fina linguo) e la Lapona lingui separeskis una de l'altra cirkume 1000-1500 yari a.Kr. La Finlandana linguo separigis su de la Pos-Baza-Fina linguo pos la komenco di la Kristana yarkontado.
Ante la 16ma yarcento, en tale dicita fru-Fina periodo, la Finlandana linguo ne uzesis kom skribita linguo. De ca tempo on savas nur poka nomi, vorti e frazoparti. La skribita linguo Finlandana naskis konseque de la religiala reformo ye la 16ma yarcento. Episkopo Mikael Agricola editis l'unesma Fina-linguala libri Abc-kiria (Abc-libro) 1543 e Se Wsi Testamenti (La nova Testamento) 1548 pro ke la populani povis ipsa audir e komprenir la santa vorti. La modelo dil ortografio Agricolana esis ilca di Latina, la Germana e la Suediana. L'importanta diferi inter la soni, exemple la longeso di la vokali e konsonanti o la separeso di ä ed e esis nereguloza. Depos ica tempo, ye la old-Fina periodo (de la fino di la 16ma til la komenco di la 19ma yarcento) la stilo di la skribado divenis plu reguloza, ma l'uzo di la linguo ne expansis exter la preliminara docado e l'eklezial uzo. Per la Finlandana linguo skribesis precipue religiala texti e la maxim importanta administrala texti (edikti, statuti, edc.) por la civitani ed la rurani. Lore la populo ofte savis lektar, ma tre rare skribar la linguo.
Dum l'unesma duimo di la 19ma yarcento, en la periodo dil autonomeso, la politikala chanji e la nacionala-romantika idei igis aktuala la developo di la Finlandana linguo. Dum la batalio di la dialekti vice la sud-esta linguala materio prenesis a la skribita linguo anke l'est-Finlandana traiti. Per ca moyeno la skribita linguo developis kom moderita rezolvuro, qua ne plus reprezentis o semblis nula specala dialekto. La lexiko developesis tre vaste vortifante nova vorti per sufixi od adaptante dialektala vorti per modifikita semantiko (exemple "juna" "treno" signifikis originale "lineo"). Per la edikto pri linguo en 1863 imperesis, ke la Finlandana linguo recevus la stando dil oficala linguo apud la Suediana linguo dum pasonta 20 yari. Lo impulsis developar anke la Fina-linguala docado di la populani. Dum la 19ma yarcento fermeskis anke la Fina-linguala jurnalaro e laika literaturo.
Gramatiko
Konsonanti
En ta tabelo esas demonstrata la konsonanti, qui uzesas en originale Finlandana vorti.
| bilabialo | labial- dentalo | dentalo | palatalo | velaro | |
|---|---|---|---|---|---|
| klusilo | |||||
| sibilanto | |||||
| spiranto | |||||
| nazalo | |||||
| lateralo | |||||
| tremulanto | |||||
| mivokalo |
1 ne esas ortografala litero.
Vokali
| vertikale: | horizontale: | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| vasta | ronda | vasta | ronda | |||
| klozita | ||||||
| meza | ||||||
| apertita | ||||||
Vokala harmonio
L’ unesma vokalo en vorto diktas quo esas la sequanta vokali.
| vokali en 1ma silabo | en sequanta silabi | |
|---|---|---|
| dopa | ||
| fronta | ||
| neutrala | ||
Exemple:
(1) kaveri ‘amiko’, ostaja ‘kompranto’, kuuluisa ‘famoza’
(2) käpälä ‘pedo (di animalo)’, köli ‘kilio’, kylä ‘vilajo’
(3) pelata ‘ludar’, pelätä ‘timar’, isä ‘patro’, lika ‘kraso’
Diftongi
La Finlandana linguo es richa pri vokala kombinuri. Diftongi formacas la vokala parto di ula silabo. Li pronuncesas sen ula interrupto.
| laiva ‘navo’ | kaunis ‘bela’ | sieni ‘fungo’ | |||
| seinä ‘muro’ | reuna ‘bordo’ | tuolla ‘ube’ | |||
| soi ‘sonas’ (sg. 3.) | hius ‘haro’ | yöllä ‘nokte’ | |||
| huilu ‘fluto’ | koulu ‘skolo’ | leyhyttää ‘fluktuigar (abaniko)’ | |||
| kääntyi ‘turnis su’(sg. 3.) | käyrä ‘kurva’ | siistiys ‘neteso’ | |||
| päivä ‘dio’ | köyhä ‘povra’ | ||||
| öinen ‘noktala’ | *rara |
Konsonantal alternado
La konsonanti alternesas segun la strukturo di la silabo
- sive de forta a febla
- sive de febla a forta.
La konsonanti esas en febla fazo,
- se la silabo finas per konsonanto.
La konsonanti esas en forta fazo,
- se la silabo finas per vokalo
- se la silabo kontenas longa vokalo avan finala konsonanto.
Existas anke altra konsonantal alternado.
(Pri la exemplo-vorti finanta per -n en tabelo: la nomini esas en genetivo e la verbi en 1ma persono di prezento.)
| forta : febla | exemplo | febla : forta | exemplo |
|---|---|---|---|
| takki : takin ‘vestono’ | pakata : pakkaan ‘enpakigar’ | ||
| hyppiä : hypin ‘saltar’ | opas : oppaan ‘guido’ | ||
| tyttö : tytön ‘puerino’ | mitata : mittaan ‘mezurar’ | ||
| reikä : reiän ‘truo’ | maata : makaan ‘jacar’ | ||
| sopu : sovun ‘koncilio’ | levätä : lepään ‘repozar’ | ||
| satu : sadun ‘fablo’ | keidas : keitaan ‘oasizo’ | ||
| aurinko : auringon ‘suno’ | rengas : renkaan ‘ringo’ | ||
| kumpi : kumman ‘quo (ek du)’ | kammata : kampaan ‘pektar’ | ||
| ilta : illan ‘vespero’ | vallata : valtaan ‘inkursar’ | ||
| hento : hennon ‘delikata’ | vanne : vanteen ‘felgo’ | ||
| kertoa : kerron ‘rakontar’ | verrata : vertaan ‘komparar’ | ||
| särkeä : särjen ‘ruptar’ | hylje : hylkeen ‘marhundo’ | ||
| suku : suvun ‘familio’ |
(*) nk pronuncesas ηk, e ng pronuncesas ηη
Duro di foni
En la Finlandana linguo esas tre importanta distingar kurta e longa fono (e konsonanto e vokalo). Exemple
- muta ‘slamo’
- mutaa ‘slamo’ (en partitivo)
- muuta ‘altra’ (en partitivo)
- mutta ‘ma’
- muutta ‘sen altra’
- muuttaa ‘translojar’, ‘altrigar’
Acento
L’ acento esas sempre - sen ecepto - sur l'unesma silabo (vokalo).
- Chefa acento (per signo ·) ne dependas ek la strukturo dil silabo: pa·luu ‘retroveno’, pai·stua ‘rostar’.
- Anke un-vokala silabo esas acentizita, por ex. e·teen ‘adavane’, y·leinen ‘generala’ (ne: etee·n, ylei·nen, yleine·n).
- En longa vorti esas acesora acento (per signo :), por ex. kii·reelli:sesti ‘urjante’.
- La lasta silabo esas sempre ne-acentizita, ed entono falas.
Kazoformi di nomi
La Finlandana linguo havas 14 kazi. Kande en Ido on uzas prepoziciono, en Finlandana on uzas kazoformo di substantivo.
| kazo | |||||
| ‘domo’ | ‘manuo’ | ‘domi’ | ‘manui’ | ||
| nominativo (*) | talo | käsi | talo-t | käde-t | -i (pluralo) |
| genetivo (*) | talo-n | käde-n | talo-j-en | kät-ten, käs-i-en | di |
| partitivo (*) | talo-a | kät-tä | talo-j-a | käs-i-ä | de, ek |
| esivo | talo-na | käte-nä | talo-i-na | käs-i-nä | esante kom |
| translativo | talo-ksi | käde-ksi | talo-i-ksi | käs-i-ksi | divenante kom |
| inesivo | talo-ssa | käde-ssä | talo-i-ssa | käs-i-ssä | en, ad-sur |
| elativo | talo-sta | käde-stä | talo-i-sta | käs-i-stä | de, ek |
| ilativo | talo-on | käte-en | talo-i-hin | käs-i-in | ad, til |
| adesivo | talo-lla | käde-llä | talo-i-lla | käs-i-llä | per, kun, sur, che, apud, (ulu) havas |
| ablativo | talo-lta | käde-ltä | talo-i-lta | käs-i-ltä | de-sur, de-che de-apud |
| alativo | talo-lle | käde-lle | talo-i-lle | käs-i-lle | ad-sur, til-che |
| abesivo | talo-tta | käde-ttä | talo-i-tta | käs-i-ttä | sen |
| komitativo | talo-ineen | käs-ineen | talo-ineen | käs-ineen | kun (lua) |
| instruktivo | - | käde-n | talo-i-n | käs-i-n | per |
(*) Ca tri kazi uzesas por l’ objekto. L’ uzo dil kazi esas richa pri nuanci. Exemple
- Sinä luet kirjaa. ‘Tu lektas (nun) la libro.’
- Sinä luet kirjan. ‘Tu (par)lektos la libro (til fino).’
- Sinä luet kirjat. ‘Tu lektos la libri.’
- Lue kirja. ‘Lektez la libro (til fino).’
- Lue kirjaa. ‘Lektez la libro (ne necese til fino).’
- Lue kirjoja. ‘Lektez libri (ordinare).’
- Lue kirjat. ‘Lektez la libri (til fino).’
Anke l’ adjektivi havas tala kazo-formi sen e kun substantivo. Omna atributi dil substantivo havas la sama kazala sufixi kam la chefa substantivo. Do atributala strukturi havas tre multa repetita sufixi, por ex.
- nä-i-ssä pien-i-ssä punais-i-ssa auto-i-ssa ‘en ca mikra (e) reda automobili’.
Personala pronomini
La persono-pronomini di la Finlandana linguo esas
- en singularo
- minä ‘me’
- sinä ‘tu’
- hän ‘ilu, elu’
- en pluralo
- me ‘ni’
- te ‘vi’
- he ‘ili’
Personala formi di verbi
Indikativo (asua ‘habitar, lojar’)
| positiva | prezento | imperfekto | perfekto | plusquamperfekto |
| sing. 1ma | asu-n | asu-i-n | ole-n asu-nut | ol-i-n asu-nut |
| sing. 2ma | asu-t | asu-i-t | ole-t asu-nut | ol-i-t asu-nut |
| sing. 3ma | asu-u | asu-i | on asu-nut | ol-i asu-nut |
| plur. 1ma | asu-mme | asu-i-mme | ole-mme asu-neet | ol-i-mme asu-neet |
| plur. 2ma | asu-tte | asu-i-tte | ole-tte asu-neet | ol-i-tte asu-neet |
| plur. 3ma | asu-vat | asu-i-vat | o-vat asu-neet | ol-i-vat asu-neet |
En la Finlandana linguo la negativeson iginta vorto esas verbo.
| negativa | prezento | imperfekto | perfekto | plusquamperfekto |
| sing. 1ma | e-n asu | e-n asu-nut | e-n ole asu-nut | e-n ol-lut asu-nut |
| sing. 2ma | e-t asu | e-t asu-nut | e-t ole asu-nut | e-t ol-lut asu-nut |
| sing. 3ma | ei asu | ei asu-nut | ei ole asu-nut | ei ol-lut asu-nut |
| plur. 1ma | e-mme asu | e-mme asu-neet | e-mme ole asu-neet | e-mme ol-leet asu-neet |
| plur. 2ma | e-tte asu | e-tte asu-neet | e-tte ole asu-neet | e-tte ol-leet asu-neet |
| plur. 3ma | ei-vät asu | ei-vät asu-neet | ei-vät ole asu-neet | ei-vät ol-leet asu-neet |
En la kondicionalo la sufixo esas -isi-.
- asu-n --> asu-isi-n ‘me lojus’
- e-n asu --> e-n asu-isi ‘me ne lojus’
En la potencialo la sufixo esas -ne-.
- asu-n --> asu-ne-n ‘forsan me lojas / lojos’
- e-n asu --> e-n asu-ne ‘forsan me ne lojas / lojos’
Imperativo
| positiva | negativa | |
| sing. 2ma | asu | älä asu |
| sing. 3ma | asukoon | älköön asuko |
| plur. 1ma | asukaamme | älkäämme asuko |
| plur. 2ma | asukaa(tte) | älkää(tte) asuko |
| plur. 3ma | asukoot | älkööt asuko |
Pasivo
En la Finlandana linguo esas specala pasiva moduso, ed ol diferesas del pasivo dil Indo-Europana lingui. La pasivon on povas formacar de singla verbo sive transitiva, o netransitiva. La pasiva formo havas sempre personala (semantikala) subjekto, ma on ne expresas olu per ula vorto.
- Metsässä kaadutaan. ‘On falas en foresto.’ (= homi falas, ne animali)
- Talossa syötiin. ‘On manjis en domo. (= homi manjis, ne rati)
- Järvessä uitaisiin. ‘On natus en lago.’ (= homi natus, ne fishi)
Nun on uzas formo di pasivo anke por expresar la 1ma persono plurala
- en imperativo, por ex. Mennään! ‘Lasez ni ekirar!’
- en indikativo, por ex. Me mennään. ‘Ni livas / livos.’
Frazo-equivalanti
En la Finlandana linguo existas konstrukturi qui equivalas frazi havanta finita verbo-formi. Ca formi konsistas ek kazala sufixi di nomini (substantivi).
Referativa (o participa) strukturo:
- Arvasin sinun tulevan. (= Arvasin, että sinä tulet.)
- ‘Me supozis, ke tu venos.’
tempala strukturo:
- Vieraat lähtivät auringon laskiessa. (= Vieraat lähtivät, kun aurinko laski.)
- ‘La gasti ekiris, kande la suno falis.’
Skopala strukturo:
- Minä syön elääkseni. (= Minä syön, jotta (minä) elän (eläisin).)
- ‘Me manjas por ke me vivos.’
Modala strukturo:
- Hän luki istuen. (= Hän luki ja istui. / Hän luki siten, että istui.)
- ‘Ilu lektis sidante.’, ‘Ilu lektis e sidis.’ ‘Ilu lektis tale ke ilu sidis.’
Kelka bazala frazi
Netransitiva frazo
- Mies kävelee rannalla. ‘Viro pediras en rivo (apud maro)’.
Transitiva frazo
- Minä syön omenan. ‘Me manjos pomo.’
Predikativa frazo
- Tyttö on kaunis. ‘La puerino esas bela.’
Frazo di subisanto
- Jalkoja palelee. ‘La pedi sentas la koldeso.’ (~ ‘La pedi es kolda.’)
Existentala frazo
- Pöydällä on kirja. ‘Sur la tablo esas (existas) (un) libro.’
Posedo-frazo
En Fina ne existas la verbo havar, ma vice lu on uzas kazala formo di adesivo.
- Minulla on kissa. ‘Me havas (un) kato.’
Plusa exkursi por kunfuzar Idisti
- Arto, Esko, Timo = Propra nomi di viri
- Savo = Provinco en interna Finlando
- Salo = urbo en sud-est Finlando
- armo = graco
- koko = mezuro
- kolo = kaverno
- lako = Pretempala falo di cerealo
- lato = feneyo
- lumo = tranceso
- pelto = feldo
- pino = amaso
- pipo = boneto
- polo = kompetindo
- rento = laxa
- roso = arduo
- sana = vorto
- sen = di olu
- sisar = fratino
- varma = sekura
La Finlandana esas tre richa de morfologio. L'ampleso di la formi duktas a to, ke kelka vorti esas ulakaze homonima. Exemple por la vortoformi "kuusi palaa" esas trovebla mem non tradukuri:
- la piceo brulas (kun plusa adverbo: brulos)
- la piceo retrovenas (kun plusa adverbo: retrovenos)
- (la nombro di) sis brulas (kun plusa adverbo: brulos)
- (la nombro di) sis retrovenas (kun plusa adverbo: retrovenos)
- sis (de uli) brulas (kun plusa adverbo: brulos)
- sis (de uli) retrovenas (kun plusa adverbo: retrovenos)
- tua luno brulas (kun plusa adverbo: brulos)
- tua luno retrovenas (kun plusa adverbo: retrovenos)
- sis peci
(piceo = kuusi, genetivo kuusen; sis = kuusi, genetivo kuuden; retrovenar = palata, prez. sg. 3. p. palaa; brular = palaa, prez. sg. 3. p. palaa; luno = kuu, tua luno = kuusi; peco = pala, partitivo palaa)
 | Oficala lingui di Europana Uniono | |
|---|---|---|
| Angliana | Bulgariana | Chekiana | Daniana | Estoniana | Finlandana | Franciana Germaniana | Grekiana | Hispaniana | Hungariana | Irlandana | Italiana | Latviana Lituaniana | Maltana | Nederlandana | Poloniana | Portugalana | Romaniana Slovakiana | Sloveniana | Suediana | ||
| Fonto: Pagino di Europana Uniono | ||