Kelhûrî (Kirmaşanî)
Kurdiya jêrîn/başûrî (Kirmaşanî) bi Kurmancî û Soranî ve yek ji serzaravayên zimanê Kurdî ye. Kurdiya Başûrî herêmên Kirmanşan, Luristan, Gûran û Îlamê û li hindek herêmên Başûrê Kurdistanê wek Xaneqîn, Mendelî, Cesan tê axavtin. Binavkirina vê zaravayê wek 'Kurdiya Başûr' nebesî ye. Birastî Kurdiya Başûr dibin hemî zarava û devokên Kurdî yên ji tîpên devokên Kirmaşanî û Lekî. Ev serzarava nêzîkê hev in. Ev dûrayiya navbera xwe ya îroyî ji bandora Lûrî û Farisî ya li ser lekî re deyndar in.
| Kurdiya Jêrîn | ||
|---|---|---|
| Kirmaşanî, Gûranî, Kelhûrî, Feylî, Lekî, Şêxbizinî | ||
| Welatên lê tê axaftin |  Îran Îraq | |
| Herêm | Kirmaşan Îlam Xaneqîn Luristan Hamedan Bîcar Qurwe | |
| Axiverên zimanê zikmakî | 3.000.000 | |
| Malbata zimanî | Zimanên hind û ewropî | |
| Şiklê kevn | ||
| Kodên zimanî | ||
| ISO 639-3 | sdh | |
Kurdên Kirmaşanî ji zaravaya xwe re gûranî an tênê kurdî dibêjin. Gelek zimannas vê zaravayê wek 'zarava kurdiya jêrîn' an jî kurmanciya jêrîn bi navkirine.
Tîpolojî
Zaravaye Kirmaşanî wek zaravayen Kurdî yên dinê li başûrê welat, bi tîpen Erebî tê nivîsandin. Wan salan dawîn de alfabeyeke alternatîf a Latînî ji bo Kirmaşanî li ser înternetê û di çend kovaran de tê bikaranîn.
Devokên kirmaşanî
- Feylî: Li Îraqê ji aliyê kurdên feylî û li mintika Pahlayê, Bedreyê û li Loristane, Kurdên Şiî pê diaxavin. Ki wanan re Lurên biçûk jî tê gotin. Gerek ev devok bi devoka Lurî ya bi hemnavî re neye litevîhevxistin.
- Gûranî: Ev devok li herêma Gûran, bi girsî ji aliyê kurdên Yarsan tê axavtin.
- Xaneqînî: Li derdorê bajarê Xaneqînê tê axavtin. Li Xaneqînê ji devoka Soranî ya bajêrî re jî 'Xaneqînî' tê gotin.
- Gerrusî: Li girtûperê (derdorê) Bîcarê tê axaftin.
- Sincawî: Ev bi taybetî devoka êlên Sencabî û Babacanî ye, ev êl li herêmê Hewraman û Gûran dijîn.
- Zengeneyî, devoka êla Zengene.
- Kûranî
Kirmaşanî li gel zaraveyên kurdî yên din
| Kirmaşanî | Soranî | Lekî | Kurmancî | Zazakî |
|---|---|---|---|---|
| men, me | min, emin | mi, min | ez, min | ez, mi/min |
| tû, te | to, eto | tu | tu, ti, te | ti, to |
| men/me kem | min/emin ekem/dekem | min/mi mekem | ez dikim | ez kena |
| men/me çim | min/emin eçim/deçim | min/mi meçim | ez diçim | ez şina |
| fera | zor, fire | fira | pir, gelek | zaf, gelek |
| wet, wit | wût, wit | wit, vit, got | got, bêj*/bêt* | vat |
| êrênge, êse | êste, henûke | îske, îse | nûha, nika | nika, enka |
| hat- | hat- | het- | hat- | ame- |
| hêna, deng | deng, bang | hina, deng | deng | veng |
| kelin, gewra | gewre, ket | kelin(-g) | gir, girs, mezin | gird, girs, pîl |
| wa | ba | wa, va | ba | va |
| waran | baran, waran, werişt | waran, varan, veşt | baran | varan, variş |
| gen, xêraw | gen, xirap | gen, xiraw | xirab, genî | xirab |
Hindek peyvên kirmaşanî li gel danberheva peyvên kurmancî
| Kirmaşanî | Kurmancî |
|---|---|
| Jin | Jin |
| Piya | Mirov, peya |
| Bawig | Bab, bav |
| Dalig | Dayik, da, dê |
| Bira | Bira |
| Xweşig, xweşk | Xwûşk |
| Bapîr | Bapîr |
| Nenig, dapîr | Dapîr |
| Memû | Mam,Ap |
| Mîmig | Met |
| Xalû | Xal |
| Mîmig | Xalet,Xaltî |
| Zawa | Zava |
| Vîv(ڤیڤ) | Bûk |
| Memûjin | Jinmam, amojin |
| Xalûjin | Jinxal, xalojin |
| Şümîmig | Mêrê metê |
| Şümîmig | Mêrê xaletê |
| Birajin | Jinbira |
| Diş | Diş |
| Haw vîv | Hewî |
| Hawzawa | Hevling |
| Amûza | Kurmam, pismam |
| Amûza | Keçmam, dotmam, amoza |
| Xalûza | Kurxal |
| Mîmeza | Keçxalet |
| Mîmeza | Kurxalet |
| Mîmeza | Keçmet |
| Mîmeza | Kurmet |
| Birarza | Biraza |
| Xwarza | Xwarza |
Girêdanên dêrve
- Kurdî-Kelhûrî (Kelhûrî) Girêdana arşîvê 2007-03-03 li ser Wayback Machine
- Kirmaşan.com Girêdana arşîvê 2011-03-16 li ser Wayback Machine
- Kelhûrî (Elmanî) Girêdana arşîvê 2020-11-10 li ser Wayback Machine