Кеңештер Бирлиги

Негизги макала: ССРС тарыхы

Түзүлүүгө шарттар (1917—1922)

Негизги макалалар: Октябрь революциясы, Орусия Империясынын кулашы жана ССРСтин түзүлүшү, Брест келишими, Советтик Орусия, Орусиядагы жарандык согуш

ССРСтин түзүлүшү (1922—1923)

Негизги макалалар: ССРСти түзүү тууралуу келишим, ССРСтин эл-аралык-укуктук таанылуусу

1922 жылы 29 декабрьда ОССФР, УССР, БССР жана ЗССФР советтер съездинин делегацияларынын конференциясында ССРСти түзүү тууралуу келишимине^[23] кол коюлат. Бул документ 1922 жылы 30 декабрьда I-чи Бүткүл Союздук Советтер Съездинде^[24] делегация башчылары тарабынан кол коюлуп бекителген. ССРС Эл Комиссарлар Совети (Өкмөт) жана наркоматтар (министрликтер) 1923 жылы 6 июльда гана түзүлгөндүгүнө карабастан, 1922 жылдын 30 декабры ССРСтин түзүлгөн күнү катары эсептелет.

Формальдуу түрдө ССРСТин курамына алгач 4 союздук республикалар^[23] гана кирген, бирок кээ бир башка республикалар өз-ара келишимде болушкан^[24], ошондуктан ССРСтин түзүлүүсүндө мамлекет аралык мамилелердин чыныгы көрүнүшү төмөнкүдөй болгон^[24]:

• Орусия ССФР
  • Бухара ЭСР
  • Хорезм ЭСР
• Закавказ ССФР
  • • Нахичеван СР
  • Грузия ССР
    • ССР Абхазия
• Украина ССР
• Беларусь CCP

Кийинки жылдары бул системди иреттөө жүргүзүлгөн. Бухара жана Хорезм республикалары ССР даражасына чейин жеткизилет, бирок бул даражада көп жашашкан жок, анткени Орто Азиянын улуттук-аймактык бөлүштүрүү кезинде бул мамлекеттер жоюлган. Алардын ордуна жаңы союздук республикалар жаралган. Нахичеван Советтик Социалисттик Республикасынын даражасы АССРге чейин төмөндөтүлгөн. Закавказ ССФРи бөлүктөргө бөлүнүп, ага кирген советтик социалисттик республикалар союздук стаусун алышкан, ал эми ССР Абхазиянын (Грузия менен келишимдүү) статусу АССРге чейин төмөндөтүлгөн.

Сталиндик мезгил (1924-1953)

Негизги макалалар: Сталиндик мезгил, Сталинизм, Сталиндик репрессиялар

Сталиндик мезгил — ССРСтин фактикалык башкаруучусу И. Ф. Сталин болуп турган, ССРС тарыхындагы мезгил. Бул мезгилдин башы ВКП(б) XIV съезди менен ВКП (б)дагы укуктук опозицияны кыйратуу (1926-1929) ортосундагы убакыт аралыгына туш келсе; аягы 1953-жылдын 5 марттындагы Сталиндин өлүмүнө туура келет. Формальдуу түрдө 1923-1940 жылдар аралыгында аткаруучу бийлик структурасында эч кандай кызмат ордун ээлебесе да, бул мезгилдин ичинде Сталин фактикалык түрдө чоңдогон бийликке ээ болуп турган. Сталиндик мезгилдин пропагандасы бул мезгилди^[25] «Сталиндин доору» деп атачу.

Согушка чейинки убак (1923-1941)

Негизги макалалар: ЖЭС, Коллективдештирүү, ССРСти индустриялаштыруу, ССРСтеги ачкалык (1932-1933)

1923-жылдын күз мезгилинен баштап, өзгөчө В. И. Лениндин өлүмүнөн кийин, мамлекеттин жетекчилигинде бийлик үчүн болгон курч саясий күрөш башталат. И. В. Сталин бир инсан башкарган бийликти түзүүдө колдонгон авторитардык ыкмасы бекитилет.

1920-жылдын жарымынан баштап жаңы экономикалык саясатты козголтуу, анан - индустриялаштыруу^[26] жана коллективдештирүү башталат. 1932—1933 жылдары мамлекетте 7 миллиондон ашык советтик жарандын^[27] өлүмүнө алып келген массалык ачкачылык чыга түштү.

1930-жылдардын аягына, каардуу фракциялык күрөштөн кийин Сталиндин жактоочулары башкаруучу партиянын бүткүл түзүлүштөрүн өзүнө баш ийдиришет. Мамлекетте талаптуулук менен борборлоштурулган, тоталитаритардуу коомдук түзүм түзүлөт.

Ушул убактан баштап, алгач бийликтеги мурунку теңтайлашуучулардын сүргүнгө айдоого жана алардык жок кылууга, анан авторитаритардык системаны^[28] бекитүү үчүн, жарандык массаларды жоюууга^[28], падышанын башкаруучулук даражасын абсолютизмге жеткирүүгө^[28], кандайдыр сепараттык көңүлдордү жоюуга^[28] жана бүткүл жердик диктатураны орнотуу үчүн^[28] сталиндик репрессиялардын^[29] түзүмү ишке кирет.

Появляется система Главных Управлений лагерями^[30] , ужесточается внешняя и внутренняя политика, начинается тоталитарная экспансионная политика с вынесением неограниченных полномочий органам безопасности на завоеванных территориях и с соответствующими совершаемыми военными преступлениями^[31] (Катынский расстрел и другие). Эти же действия, по мнению просоветских историков^[32], дают импульс к окончательному формированию единого советского общества^[32], служат формированию советской государственности в общностную сверхдержаву^[32], не дают западноевропейским дипломатам сформировать антисоветскую коалицию^[32], усиливают внутреннюю сплочённость и патриотическую волю^[32], и в конечном итоге оказывают помощь в правильной стратегической позиции Советского Союза в грядущей Второй мировой войне^[32].

В 1939 году были заключены советско-германские договоры 1939 года (в том числе так называемый пакт Молотова-Риббентропа), поделившие сферы влияния в Европе, в соответствии с которыми ряд территорий Восточной Европы определялся как сфера интересов СССР. В начале Второй мировой войны в 1939 году произошло присоединение к СССР входивших на тот момент в состав Польской Республики Западной Украины и Западной Белоруссии; это территориальное изменение расценивается по-разному: и как «возвращение»^[33], и как «аннексия»^[34]. Уже в октябре 1939 года город Вильно Белорусской ССР был передан Литве, а часть Полесья — Украине.

В 1940 году в состав СССР вошли Эстония, Латвия, Литва, Бессарабия (аннексированная Румынией в 1918, см. Бессарабия в составе Румынии) и Северная Буковина, созданы Молдавская, Латвийская, Литовская (включая 3 района БССР, вошедших в состав Литовской ССР в 1940 году) и Эстонская ССР. Присоединение Прибалтики к СССР расценивается разными источниками как «добровольное присоединение» и как «аннексия»^{[35][36][37][38]}.

В 1939 году СССР предложил Финляндии пакт о ненападении, но Финляндия отказалась^[39]. Начатая СССР после предъявления ультиматума советско-финская война (30 ноября 1939 — 12 марта 1940) нанесла удар по международному авторитету страны (СССР был исключён из Лиги наций). В связи со сравнительно большими потерями^[40] и неподготовленностью Красной Армии затянувшаяся война была закончена до разгрома Финляндии; по её итогам от Финляндии к СССР отошли Карельский перешеек, Приладожье, Салла с Куолаярви и западная часть полуострова Рыбачий. 31 марта 1940 года была образована Карело-Финская ССР^[41] (со столицей в Петрозаводске) из Карельской АССР и перешедших от Финляндии территорий (кроме п-ова Рыбачьего, перешедшего в состав Мурманской области).

ССРС Экинчи Дүйнөлүк Согушта (1941—1945)

Негизги макала: Улуу Ата Мекендик согуш

ССРС менен Германиянын ортосундагы кол салбоо тууралуу келишимин^[42] бузуп, 1941 жылы 22 июньда Германия Советтер Союзуна кол салат. Советтик солдаттар 1941-жылдын күз мезгилинин аягына жакын басмачыларды токтотуп, жана 1941-жылдын декабрында чабуулга каршы чабуулга өтүшөт, Москва үчүн салгылаш^[42] чечүүчү окуя болгон. Бирок 1942-жылдын жай-күз мезгилинде душмандар мамлекет аймагынын чоңдогон бөлүгүн басып алуу^[42] менен Волгага чейин жетип келишет. 1942-жылдын декабынан баштап жана 1943 жылы согуштун нугу толугу менен бурулат; бул жерде Сталинград^[42] жана Курск салгылаштары^[42] чечүү болгон. 1944-жылдан баштап 1945-жылдын май айына чейин советтик войсколор Германия оккупациялаган ССРСтин бардык жерлерин^[42], ошондой эле Чыгыш Европа мамлекеттерин, жеңиштүү түрдө согушту Германияны эч талашсыз капитуляциялоо актына^[43] кол коюу менен бошотушкан.

Советтер Союзунун бүткүл калкына согуш көптөгөн зыян тийгизет. Согуш 26,6 миллион адамдын^[44] өлүмүнө, Германия ээлеген аймактардын көп сандаган калкын ликвидация кылууга, бир жагынан - өнөр-жайдын бөлүгүн кыйратылышына, экинчи жагынан - мамлекеттин чыгыш региондорунда аскерий өнөр-жайлар потенциалынын бир кыйла түзүлүшүнө, өлкөдө чиркөө жана диний жашоонун жаралышына, бир кыйла аймактарга ээ болууга, Фашизмдин үстүндө жеңишке ээ болууга себепкер болгон.

1941—1945 жылдары катар элдер өзүнүн жашаган жерлеринен депортацияланган^[45]. 1944—1947 жж. ССРСтин курамына:

• ОССФР курамында автономдук область даражасын алган Тыва Элдик Республикасы^[46];
• ОССФР курамына Калининград областы катары кирген, чыгыш Пруссиянын түндүк бөлүгү;
• Закарпат^[47] (Закарпат областы УССР);
• Мурман областынын круамына кирген Печенга;
• ОССФРдин Хабаров крайынын курамында алгач Түштүк Сахалин областын жана согуштан кийинки жылдары Сахалин областын^[48] түзгөн Түштүк Сахалин жана Курил аралдары.

Ошол эле убакта Беларусь ССРинин Белосток областы, Гродненск жана Брест областарынын бөлүктөрү, ошондой эле УССРдин курамындагы Львов жана Дрогобыч областарынын бөлүктөрү Польшанын курамына кирет.

Согуштан кийинки убак (1945-1953)

Кашумча:Сталиндик мезгил

Негизги макала: Кансыз согуш

Негизги макала: ССРС Куралдуу Күчтөрү

Негизги макала: Советтик Армия

Советтик Социалисттик Республикалар Союзунун Куралдуу Күчтөрү (ССРС КК) - Советтик Союздун эркиндигин жана көзкарандыгын, совет элинин тыңчтыгын коргоого багышталган, Советтик Социалисттик Республикалар Союзунун аскердик түзүлүшү.

1946-жылдын февраль айына чейин ССРС Куралдуу Күчтөрүн Жумушчу-Дыйкан Кызыл Армиясы жана Жумушчу-Дыйкан Кызыл Флот түзүп келген. 1945-жылдын май айына Куралдуу Күчтөрүнүн жалпы саны 11,3 млн адамды түзгөн. 1946-жылдын 25-февралынан 1992-жылдын башталышына чейин ССРС Куралдуу Күчтөрү Советтик Армия деп аталып келген. Советтик Армия өзүнө Согуш-деңиз флотунан, ССРС МКК чек-ара аскерлеринен жана ССРС ИИМ ички аскерлеринен тышкары, СМРАны, Кургактагы жөө аскерлерин, Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлерин, Согуштук-аба күчтөрүн жана башка түзүлштөрдү камтыган. ССРС ККнын бүткүл тарыхында Жогорку Башкы Командачынын кызматы эки жолу гана киргизилген. Биринчисинде ага Иосиф Сталин, ал эми экинчисинде - Михил Горбачёв дайындалган. ССРС Куралдуу Күчтөрүнүн курамына: аскердик башкаруунун борбордук органдары, Стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлери, Кургактагы жөө аскерлери, Согуштук-аба күчтөрү, Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлери, Согуш-деңиз флоту, Куралдуу күчтөрүнүн тылы, андан тышкары Жарандык коргонуу аскерлери, Ички аскерлери жана Чек-ара аскерлери кирген.

1980-жылдын орто чендеринде ССРС КУралдуу Күчтөрү саны боюнча дүйнөдөгү ирилердин бири болгон.

Түрлөрү

Стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлери

Негизги макала: ССРС Стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлери

Дайым аскердик даярдыкта турган, ССРС Куралдуу Күчтөрүнүн негизги сокку күчү. Штаб-квартирасы Власиха шаарында жайгашкан болчу.

Стратегиялык милдеттеги ракеттик аскерлеринин Жогорку Башкы Командычылары:

• 1959—1960 — М. И. Неделин, артиллериянын жогорку маршалы
• 1960—1962 — К. С. Москаленко, Советтер Союзунун Маршалы
• 1962—1963 — С. С. Бирюзов, Советтер Союзунун Маршалы
• 1963—1972 — Н. И. Крылов,Советтер Союзунун Маршалы
• 1972—1985 — В. Ф. Толубко, армия генералы, 1983-жылдан артиллериянын жогорку маршалы
• 1985—1992 — Ю. П. Максимов, армия генералы

Кургактагы жөө аскерлери

Негизги макала: ССРС Кургактагы жөө аскерлери

Кургактагы жөө аскерлери (1946 жыл) — кургакта согуш аркеттерин аткарууга милдеттирилген, саны жана куралдануу түрү жана согуштук аркеттерди жүргүзүү ыкмалары менен айырмаланган ССРС Куралдуу Күчтөрүнүн түрү. Согуштук мүмкүнчүлүктөрүнө карата өзү жалгыз же Куралдуу Күчтөрдүн башка түрлөрү менен бирге, душмандардын чабуулун, аба жана деңиз десанттарын кыйратуу, алардын аймактарын ээлоо же топторун жок кылуу, орун алган аймактарын, район жана чек араны ээлеп тура алат.

Кургактагы жөө аскерлеринин Жогорку Башкы Командычылары:

• 1946—1946 — Г. К. Жуков, Советтер Союзунун Маршалы
• 1946—1950 — И. С. Конев, Советтер Союзунун Маршалы
• 1955—1956 — И. С. Конев, Советтер Союзунун Маршалы
• 1956—1957 — Р. Я. Малиновский, Советтер Союзунун Маршалы
• 1957—1960 — А. А. Гречко, Советтер Союзунун Маршалы
• 1960—1964 — В. И. Чуйков, Советтер Союзунун Маршалы
• 1967—1980 — И. Г. Павловский, Армия генералы
• 1980—1985 — В. И. Петров, Советтер Союзунун Маршалы
• 1985—1989 — Е. Ф. Ивановский, Армия генералы
• 1989—1991 — В. И. Варенников, Армия генералы
• 1991—1996 — В. М. Семёнов, Армия генералы

Согуштук-аба күчтөрү

Негизги макала: ССРС согуштук-аба күчтөрү

Согуштук-аба күчтөрү уюштуруучулук менен авиациянын түрлөрүнөн: бомбалоочу, бомбалоочу-кыйраткыч, кыйраткыч, чалгындоочу, транспорттук, байланыш жана санитардыктан турган. Ал гана эмес, Согуштук-аба күчтөрү: фронттук, алыскы, аскер-транспорттук жана жардамчы түрлөрүнө бөлүнгөн.Штаб-квартира Москва шаарында.

Согуштук-аба күчтөрүнүн Жогорку Башкы Командачылары:

• 1921—1922 — Андрей Васильевич Сергеев, Комиссар
• 1922—1923 — А. А. Знаменский,
• 1923—1924 — Аркадий Павлович Розенгольц,
• 1924—1931 — Пётр Ионович Баранов,
• 1931—1937 — Яков Иванович Алкснис, 2-чи рангтагы Командарм (1935 жыл);
• 1937—1939 — Александр Дмитриевич Локтионов, генерал-полковник;
• 1939—1940 — Яков Владимирович Смушкевич, 2-чи рангтагы Командарм, 1940 жылдан тарта авиация генерал-лейтенант;
• 1940—1941 — Павел Васильевич Рычагов, авиация генерал-лейтенанты;
• 1941—1942 — Павел Фёдорович Жигарев, авиация генерал-лейтенанты;
• 1942—1946 — Александр Александрович Новиков, авиация маршалы;, 1944-жылдан тарта — авиация Жогорку маршалы;
• 1946—1949 — Константин Андреевич Вершинин, авиация маршалы;
• 1949—1957 — Павел Фёдорович Жигарев, маршал авиации, с 1956 года —Авиация Жогорку маршалы;
• 1957—1969 — Константин Андреевич Вершинин, Жогорку авиация маршалы;
• 1969—1984 — Павел Степанович Кутахов, авиация маршалы, 1972-жылдан тарат — Авиация Жогорку маршалы;
• 1984—1990 — Александр Николаевич Ефимов, авиация маршалы;
• 1990—1991 — Евгений Иванович Шапошников, авиация маршалы;

Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлери

Негизги макала: ССРС абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлери

Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлеринин (1948-жыл) курамына: В состав войск ПВО (1948 год) входили:

• Ракета-космомтук коргонуу аскерлери;
• Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлеринин Радиотехникалык аскерлери, 1952 жыл;
• Зениттик ракета аскерлери;
• Кыйратуучу авиация (Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлеринин авиацясы);
• Атайын аскерлер.

Штаб-квартира Балашиха шаары.

Абадан кол салууга каршы коргонуу аскерлеринин Жогорку Башкы Командачылары:

• 1948—1952 — Л. А. Говоров, Советтер Союзунун Маршалы
• 1952—1953 — Н. Н. Нагорный, генерал-полковник
• 1953—1954 — К. А. Вершинин, авиация маршалы
• 1954—1955 — Л. А. Говоров, Советтер Союзунун Маршалы
• 1955—1962 — С. С. Бирюзов, Советтер Союзунун Маршалы
• 1962—1966 — В. А. Судец, Авиация Маршалы
• 1966—1978 — П. Ф. Батицкий, армиия генералы, 1968-жылдан тарта Советтер Союзунун Маршалы
• 1978—1987 — А. И. Колдунов, генерал-полковник, 1984-жылдан тарта Авиация Жогорку Маршалы
• 1987—1991 — И. М. Третьяк, армия генералы

Согуштук-деңиз флоту

Негизги макала: ССРС согуш-деңиз флоту

ССРС Согуштук-аба күчтөрү уюштуруучулук менен : суу астындагы, суу үстүндөгү, деңиз авиациясынан, жээктеги ракета-артериялык аскерлерден, жана деңиз жөө аскерлеринен турган. Анын курамына булардан тышкары, Жардамчы флоттун корабль жана судналарын, атайын аскерлердин бөлүктөрүн жана ар-кандай кызмат түрлөрүн камтыган. Согштук-аба күчтөрүнүн негизги түрлөрүн суу астындагы күчтөр жана деңиз авиациясы түзгөн.

ССРС Согуштук-аба күчтөрүнө:

• Кызыл Туулуу Түндүк Флоту (1937 жыл)
• Кызыл Туулуу Тынч океан флоту (1935 жыл)
• Кызыл Туулуу Кара Деңиз флоту
• Эки Кызыл Туулуу Балтия флоту
• Кызыл Туулуу Каспий флотилиясы
• Кызыл Туулуу Ленинградтык согуштук-аба базасы кирген.

ССРСогуштук-аба күчтөрүнүн Коргоо Министрлигинин орун басарынын кызматын ээлеген Жогорку Башкы Командачы(командачы, Республика Деңиз күчтөрүнүн башчысы, элдик комиссар, министр) башкарган. Ага Башкы штаб жана ССРС Согуштук-аба күчтөрүнүн башкаруучулары баш ийген.

Согуштук-аба күчтөрүнүң башкы штабы - Москва шаары.

ССРС Корго Министри кызматын ээлеген, Согуштук-аба флотунун Жогорку Башкы Командачылары:

• 1917—1918 — Иванов, Модест Васильевич,
• 1918—1918 — Дыбенко, Павел Ефимович,
• 1918—1919 — Альтфатер, Василий Михайлович, Орус Императордук флоттун контр-адмиралы,
• 1917—1919 — Раскольников, Фёдор Фёдорович,
• 1919—1920 — Беренс, Евгений Андреевич,
• 1920—1921 — Нёмитц, Александр Васильевич,
• 1921—1924 — Панцержанский, Эдуард Самуилович,
• 1924—1926 — Зоф, Вячеслав Иванович,
• 1926—1931 — Муклевич, Ромуальд Адамович,
• 1931—1937 — Орлов, Владимир Митрофанович, 1935-жылдан тарта 1-чи рангтагы флот Флагманы;
• 1937—1938 — Викторов, Михаил Владимирович, 1-чи рангтагы флот Флагманы;
• 1938—1938 — Смирнов, Пётр Александрович, 1-чи рангтагы Армия комиссары;
• 1938—1939 — Фриновский, Михаил Петрович, 1-чи рангтагы Командарм;
• 1939—1947 — Кузнецов, Николай Герасимович, Советтер Союзунун Флот Адмиралы;
• 1947—1951 — Юмашев, Иван Степанович, адмирал;
• 1951—1956 — Кузнецов, Николай Герасимович, Советтер Союзунун Флот Адмиралы;
• 1956—1985 — Горшков, Сергей Георгиевич, Советтер Союзунун Флот Адмиралы;
• 1985—1992 — Чернавин, Владимир Николаевич, Флот Адмиралы;

Негизги макала: ССРС калкы

ССРСтин 1977-жылдагы Конституциясы «жаңы тарыхый жалпылык - Совет эли» түзүлгөндүгүн жарыялаган. Орустар эң көп сандуу улут (140 млн. ад.) болгон. Аларга украиндер (40 млн.), жана беларустар жакын болгон. Чоң топторду түштүк Азия республикаларында жашаган түрк элдери - казактар, өзбектер, түркмөндөр, кыргыздар түзүшкөн. Борбордук Азияда тажиктер жашашкан. Закавказьеде - грузиндер, армяндар, азербайжандар. Жаңы республикаларды кошуу менен, ССРС элдеринин үй-бүлөсүнө - литовдор, латыштар, эстондор жана молдовандар киришкен. ССРСте көп сандуу болгондор:татарлар, чуваштар, башкирлер, мордвалар, немецтер, еврейлер жана поляктар.ССРС калкы — 284 млн ад. (1989^[49])

Улуттук курамы

• ССРСтин 1989 ж. эл каттоо боюнча улуттук курамы (саны 1 млндон ашык болгон элдер):
• Калктын жалпы саны: 285 млн 742 миң 511 ад.

1. Орустар — 145 млн 155 миң 489 ад. (50,8 %)
2. Украиндер — 44 млн 186 миң 006 ад. (15,46 %)
3. Өзбектер — 16 млн 697 миң 825 ад. (5,84 %)
4. Беларустар — 10 млн 036 миң 251 ад. (3,51 %)
5. Казактар — 8 млн 135 миң 818 ад. (2,85 %)
6. Азербайжандар — 6 млн 770 миң 403 ад. (2,37 %)
7. Татарлар — 6 млн 648 миң 760 ад. (2,33 %)
8. Армяндар — 4 млн 623 миң 232 ад. (1,62 %)
9. Тажиктер — 4 млн 215 миң 372 ад. (1,48 %)
10. Грузиндер — 3 млн 981 миң 045 ад. (1,39 %)
11. Молдавандар — 3 млн 352 миң 352 ад. (1,17 %)
12. Литовтор — 3 млн 067 миң 390 ад. (1,07 %)
13. Түркмөндөр — 2 млн 728 миң 965 ад. (0,96 %)
14. Кыргыздар — 2 млн 528 миң 946 ад. (0,89 %)
15. Немистер — 2 млн 038 миң 603 ад. (0,71 %)
16. Чуваштар — 1 млн 842 миң 347 ад. (0,64 %)
17. Латыштар — 1 млн 458 миң 986 ад. (0,51 %)
18. Башкирлер — 1 млн 449 миң 157 ад. (0,51 %)
19. Жөөтөр — 1 млн 378 миң 344 ад. (0,48 %)
20. Мордвалар — 1 млн 153 тыс. 987 ад. (0,4 %)
21. Поляктар — 1 млн 126 миң 334 ад. (0,39 %)
22. Эстондор — 1 млн 026 миң 649 ад. (0,36 %)

Кошумча кароого:

• ССРСтеги эл каттоолор тууралуу
• ССРС этностук курамы тууралуу (1989-жылга карата)
• ССРС республикаларындагы чоң этностук топтор тууралуу (1979-жылга карата)
• Тилдүү уруулар жана тобтор (1979-жылга карата)

Тилдер

Негизги макала: ССРС тилдери

ССРС жүз жыйырмадан ашык тилдүү, көп улуттуу мамлекет болгон. Расмий түрдө ССРС тили катары, Советтик Союздун аймагында жашап, анын аймагынан тышкары жакта өзүнчө мамлекеттик түзүлүшүнө ээ эмес, ССРС элдеринин тилдеринин тизмеси болгон.

Формалдуу түрдө 1990-жылга чейин ССРСте расмий же мамлекеттик тилдер (Армения менен Грузиядан тышкары) болгон эмес. ССРСтин бардык тилдери бирдей укукка ээ болушчу. ССРСтин 24.04.1990-жылдагы «ССРС элдеринин тилдери тууралуу» мыйзам, орус-тилин ССРСтин расмий тили катары белгилеген. Иш жүзүндө, албетте, орус-тили улут аралык баарлашуу тили болуп, башка тилдер өзүнүн толук түрдө укугунда жана кызматында бирдей укукка ээ болчу эмес.

Негизги макала: ССРС географиясы

22 400 000 квадраттык километр аянтты ээлеп^[50], Советтер Союзу дүйнөнүн ири мамлекети болгон^[51]. Ал кургактын алтынчы бөлүгүн ээлеп турган^[51], жана анын өлчөмү Түндүк Америка менен бирдей чоңдукта болгон. Европа бөлүгү өлкөнүн төрттөн бирин түзүп, анын маданияттуу жана экономикалык борбору болуп келген. Азия бөлүгүндө (чыгыштан Тынч океанга чейин жана Ооганстан түштүк чек-арасына чейин) калк азыраак отурукташкан болчу^[51]. Советтер Союзунун чыгыштан батышка чейинки узундугу (11 саат арлыктан өткөн) 10 000 км жана түндүктөн түштүккө^[52] карай 7200 кмди түзгөн. Өлкөнүн аймагында беш климаттык чөлкөм жайгашкан.

Советтер Союзу дүйнөдөгү эң узун (60 000 кмден ашык) чегара тилкесин ээлеп, Норвегия, Финляндия, Польша, Чехословакия, Венгрия, Румыния, Түркия, Иран, Ооганстан, Кытай, Норвегия, Монголия, Түндүк Корея, Жапония жана АКШ өңдүү мамлекеттер менен чектешкен (1945-жылдан 1991-жылга чейин).^[53]

Советтер Союзунун эң узун дарыялары Обь менен Иртыш (5410 км) болгон^[51]. Эң бийик тоо — Коммунизм чокусу (7495 м) Тажикстанда жайгашкан^[51]. Андан тышкары ССРСтин аймагында дүйнөдөгү эң ири деңиз — Каспий (Иран менен бирге) жана дүйнөдөгү эң чоң жана эң терең тузсуз суулу көл  — Байкал^[51] жайгашкан.

Климат

Урбанизациялоо

Расширение

Административдик-аймактык бөлүнүшү

Негизги макала: ССРС административдик-аймактык бөлүнүшү

Советтер Союзунун жалпы аянты 1991-жылга карата 22,4 млн км² түзгөн.

Алгач, ССРСти түзүү келишимине (1922-жыл 30-декабрь) ылайык ССРСтин курамына төмөнкү мамлекеттер:

• Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы
• Украина Советтик Социалисттик Республикасы
• Белорусь Советтик Социалисттик Республикасы (1922-жылга чейин - Социалисттик Советтик Беларуссия Республикасы, ССБР)
• Закавказ Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы

кирген.

1924-жылы 27-октябрьда ССРСтин курамына ОССФРдин жана Бухара Советтик Социалисттик Республикасынын курамынан бөлүнүп чыккан Түркмөн Советтик Социалисттик Республикасы коушлган.

1925-жылы 13-майда ССРСтин курамына ОССФРдин, Бухара Советтик Социалисттик Республикасынын жана Хива хандыгынан бөлүнүп чыккан Өзбек Советтик Социалисттик Республикасы кирет.

1929-жылы 5-декабрьда ССРСтин курамына 1929-жылы 16-октябрьда Өзбек ССРинен бөлүнүп чыккан Тажик Советтик Социалисттик Республикасы кирген.

1936-жылы 5-декабрьда ССРСтин курамына Закавказ Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасынын курамынан бөлүнүп чыккан Азербайжан Советтик Социалисттик Республикасы, Армения Советтик Социалисттик Республикасы жана Грузия Советтик Социалисттик Республикасы кошулат. Алар менен бирге ОССФРдин курамынан бөлүнүп чыккан Казак Советтик Социалисттик Республикасы жана Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы кошулушкан.

1940-жылы ССРСтин курамына Карел-Финдик Советтик Социалисттик Республикасы, Молдова Советтик Социалисттик Республикасы, Литва Советтик Социалисттик Республикасы, Латвия Советтик Социалисттик Республикасы жана Эстон Советтик Социалисттик Республикасы бириктирилген.

1956-жылы Карел-Финдик Советтик Социалисттик Республикасы ОССФРдин курамындагы Карел Автономдук Советтик Социалисттик Республикасы болуп өзгөртүлөт.

1991-жылы 6-сентябрьда ССРС Жогорку Кеңеши Литва ССРдин, Латвия ССРдин жана Эстония ССРдин Советтер Союзунун курамынан чыккандыгын тастыктайт.

1991-жылы 25-декабрьда ССРС президенти М. С. Горбачёв өз калоосу менен отставкага кетет. ССРС мамлекеттик түзүлүштөрү өзүнөн өзү жоюулуп жок болушат.

1956—1991 жылдары ССРС 15 советтик социалисттик республикалардан турган:
	Желек[54]	Республика	Борбору	Аянты, миң км²	Калкы, миң ад. (1966)	Калкы, миң ад. (1989)	Шаарлар саны
1		Азербайжан ССР	Баку	86,6	4660	7029	45
2		Армения ССР	Ереван	29,8	2194	3283	23
3		Белорусь ССР	Минск	207,6	8633	10200	74
4		Грузия ССР	Тбилиси	69,7	4548	5449	45
5		Казак ССР	Алма-Ата	2715,1	12129	16538	62
6		Кыргыз ССР	Фрунзе	198,5	2652	4291	15
7		Латвия ССР	Рига	63,7	2262	2681	54
8		Литва ССР	Вильнюс	65,2	2986	3690	91
9		Молдова ССР	Кишинёв	33,7	3368	4341	20
10		ОССФР	Москва	17075,4	126561	147386	932
11		Тажик ССР	Душанбе	143,1	2579	5112	17
12		Түркмөн ССР	Ашхабад	488,1	1914	3534	14
13		Өзбек ССР	Ташкент	449,6	10581	19906	37
14		Украина ССР	Киев	601,0	45516	51704	370
15		Эстон ССР	Таллин	45,1	1285	1573	33
		ССРС	Москва	22402,2	231868	286717	1832

Ири республикалар өз учурда АССРге, АОго жана областтарга бөлүнгөн. Латвия ССРи, Литва ССРи, Эстон ССРи (1952-жылга чейин жана 1953-жылдан кийин); Түркмөн ССРи (1963-жылдан 1970-жылга чейин), Молова ССРи жана Армения ССРи райондорго гана бөлүнгөн.

ОССФРдин курамына крайлар, ал эми крайлардын курамына - автономдук областтар кирген. ООСФР областтарынын жана крайларынын курамына ошондой эле улут округтары (кийинчереек АО болуп аталгандар) кирген. Андан сырткары Советтери кээ бир ыйгарым укукка ээ болгон, 1977-жылга чейин конституцияда статусу тууралуу эскерилбеген республикалык баш ийүүдөгү шаарлар болгон.

Кээ бир союздук республикалардын (ОССФР, УССР, Грузия Советтик Социалисттик Республикасы, Азербайжан Советтик Социалисттик Республикасы, Өзбек Советтик Социалисттик Республикасы, Тажик Советтик Социалисттик Республикасы) курамына Автономдук Советтик Социалисттик Республикалар (АССР) жана автономдук областтар (АО) кирген.

Жогоруда айтылган административдик-аймактык бирдиктер областтык, крайдык жана республикалык баш ийүүдөгү райондорго жана шаарларга бөлүнгөн.

ССРС Административдик-аймактык бирдиги
Республикалар[55]
Азербайжан ССР (1920-1991)	Армения ССР (1920-1991)	Белорусь ССР (1917-1991)	Грузия ССР (1921-1990)	Казак ССР (1936-1991)
Кыргыз ССР (1936-1991)	Латвия ССР (1940-1991)	Литва ССР (1940-1991)	Молдова ССР (1940-1991)	ОССФР (1917-1991)
Тажик ССР (1929-1991)	Түркмөн ССР (1924-1991)	Өзбек ССР (1924-1991)	УССР (1919-1991)	Эстон ССР (1940-1991)
	Карел-Финдик ССР (1940—1956)		ЗССФР (1922—1936)
Автономдук Республикалар[56]
Түркстан АССР (1918-1924)	Поволжья Немецтеринин АССРи (1918-1941)	Башкир АССР (1919-1990)	Кыргыз АССР (1920-1925)	Татар АССР (1920-1990)
Ажар АССР (1921-1990)	Крым АССР (1921-1945)	Дагестан АССР (1921-1993)	Тоолук АССР (1921-1924)	Нахчеван АССР (1924-1990)
Якут АССР (1922-1991)	Бурят АССР (1923-1990)	Автономдук Карел ССР (1923-1940)	Молдова АССР (1924-1940)	Тажик АССР (1924-1929)
Чуваш АССР (1925-1992)	Казак АССР (1925-1936)	Кыргыз АССР (1926-1936)	Абхаз АССР (1931-1991)	Каракалпак АССР (1932-1992)
Мордова АССР (1934-1993)	Удмурт АССР (1934-1990)	Калмак АССР (1935-1943)	Чечен-Ингуш АССР (1936-1944)	Кабардин-Балкар АССР (1936-1944)
Коми АССР (1936-1990)	Мари АССР (1936-1990)	Түндү-Осет АССР (1936-1990)	Кабардин АССР (1944-1957)	Карел АССР (1956-1991)
Чечен-Ингуш АССР (1957-1992)	Кабардин-Балкар АССР (1957-1992)	Калмак АССР (1958-1990)	Тыва АССР (1961-1992)	Тоолууу-Алтай АССР (1990-1991)
	Карачай-Черкесия (1990-1990)		Крым АССР (1991-1992)
Автономдук Облусттар
Адыгей (Черкес) АО (1922-1928)	Адыгей АО(1928-1991)	Бурят-Монгол АО (1921-1923)	Вотск АО (1920-1932)	Тоолу-Алтай АО (1948-1991)
Еврей АО (1934-жылдан тарта)	Ингуш АО (1924-1934)	Кабардин АО (1921-1922)	Кабардин-Балкар АО (1922-1936)	Калмак АО (1920—1935; 1957—1958)
Карачай-Черкесия АО (1922—1926; 1957—1991)	Карачай АО (1923-1946)	Коми (зырян) АО (1921-1936)	Мари АО (1920-1936)	Монгол-Бурят АО (1921-1923)
Мордова АО (1930-1934)	Поволжья Немецтеринин АОсу (1918-1924)	Ойрат АО (1922-1932)/Ойрот АО (1932-1948)	Түндүк-Осет АО (1924-1936)	Тыва АО (1944-1961)
Удмурт АО (1934-1936)	Чуваш АО (1920-1925)	Түштүк-Осет АО (1922-1991)	Тоолу-Карабак АО (1923-1991)	Түркмөн АО (Бухара ЭСР) (1923-1924)
Чечен-Ингуш АО (1932-1934)	Хакас АО (1930-1991)	Черкес (Адыгей) АО (1922)	Черкес АО (1928-1957)	Чечен АО (1922-1934)
		Түркмөн АО (Хорезм ЭСР) (1924)

Кошумча кароого:

• ССРС административдик-аймактык бөлүнүшү
• ССРС жоюлган жана башкача аталган реиондордун тизмеси
• ОССФР административдик-аймактык бөлүнүшү
• Орусия Советтик Социалисттик Федеративдик Республикасы
• Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы
• ССРС республикалар тизмеси

Негизги макала: ССРС спорту

Olympiaraha 1980 olympialaisistaСоветские спортсмены, дела шли не очень хорошо во многих видах спорта, и, например, хоккей, lentopallossa, wr, voimistelussa и вес подъемное страна десятилетиями почти полностью подавляющих.[94]Советский Союз принял участие впервые на Олимпийских играх в 1952 года в Хельсинки, и всего Советского Союза, собрались в olympialaisista 473 золото, 376 серебра и 355 из бронзы.[95] Год 1980 kesäolympialaiset в Москве состоялась, но по большей части современной западной boikotoi соревнований в знак протеста против Советского Союза деятельности Афганистан. Аналогичным образом, Советский Союз liittolaismaineen boikotoi рядом коммерческих Лос-Анджелес рас.Когда Советский Союз распался, 12 разведенных стран спортсмены соревновались в летних Олимпийских играх 1992 в Барселоне соединенные с командой, которая часто назначается Содружества Независимых Государств joukkueeksi, даже если Грузия в то время не была частью IVYä (земля, однако, был членом 1993-2008. Команда, показавшая в год зимних Олимпийских игр Albertvillessä. Где kesäkisoissa приехали спортсмены из всех 11 тогда IVYn государств-членов и Грузии, так talvikisoissa команда спортсменов пришли только шесть бывших neuvostotasavallasta, которые были в Армении, Казахстана, Узбекистана, Украины, Беларуси и России. Страны Прибалтики-Эстония, Латвия и Литва были не IVYyn и соревновались, как только Олимпийских игр 1992 года в качестве joukkueinaan. Большинство международных пактов падения Советского Союза seuraajavaltioksi России, но и многих других бывших neuvostotasavallat были все еще в сильной lajeissaan, таких как, например, Литва баскетбол. Особенно командные виды спорта, это значит, что конкуренция kiristymistä: например, хоккей в 2006 году чемпионат гонок участие в российских кроме того, целых четыре больше neuvostotasavaltaa.

Футбол

Хотя Советский Союз не достиг соревнования на Кубок мира по футболу год 1966 четвертое место для лучших результатов, завоевали страну, тем не менее, 1960 Чемпионат Европыи в более поздние годы он завоевал три серебряные два olympiakullan и два olympiapronssin. Seuratasolla Динамо Киев выиграл европейский Кубок обладателей кубков два раза и "Динамо " Тбилиси один раз. Также "Динамо " Москва есть же в финале Кубка игры плей-офф. Киевское " Динамо " успехов и Советского Союза в 1988 году EM завоевал серебряную медаль в фоновом режиме была ukrainalaisvalmentaja Валерий Лобановский и его применимость геймплей.

Баскетбол

Международный турнир по баскетболу Советского Союза было то, hallinneen США за почти как ясно номер два, который завоевал две золотые медали и заняла должен каждый osallistumiskerrallaan. Баскетбол Мм-конкурсы успех был так хорош, и Советский Союз был трехкратным чемпионом мира. Европейские страны собрали в общей сложности 14.[96]

Хоккей

Советский Союз управлял международной хоккейной в течение многих лет, безусловно, завоевав восемь золотых медали (с четвертого хотя olympialipun ниже) и 22 чемпионатах мира. Так как Олимпийские игры Мм-kilpailuissakin страны заняла должен каждый osallistumiskerrallaan и получил в общей сложности 10 Олимпия и 34 мм-медали. Сборная красного peliasujen, Финляндии стали называть Советский Союз edustusjoukkuetta ”Punakoneeksi”. Seurajoukkuetasolla часто лучшее время joukkueeksi оценили Московский ЦСКА выиграл Кубок европейских чемпионов в 20 раз и том же городе Крыльями Советов один раз.[97]

Волейбол

Советский Союз мужчины lentopallomaajoukkue по-прежнему наиболее успешных в мире lentopallomaajoukkue. Он выиграл три золотые медали, шесть мм-золото, а двенадцать умножить на EM- " золото " и четыре раза в Кубке мира. Кроме того, команда дошла до одиннадцати других медалей arvokilpailuista. Команда из наиболее известных игроков были, в частности, Viljar Лура, Олег Молибога, и Юрий Сапега. Команды тренировал в частности, Vjatšeslav Платонов, который тренировал позже в его карьере, и в Финляндии.[98]

	Портал «ССРС»

• Советтер
• ССРС ачууларынын мамлекеттик реестри
• ССРС союздук республикаларынын тизмеси
• ССРС Конституциясы
• ССРС дипломаттык карым-катнаштары
• Совет эли
• ССРС жаранынын паспорту
• ССРС унаа номерлери
• ССРС тилдери
• Совет мөөрү
• ССРСдеги цензура
• ССРСдеги товар тартыштыгы
• Советология/Кремленология
• ССРСдеги адам укутары
• ССРСдеги укук коргоо кыймылдар
• ССРСдеги репрессиялар

• ССРСти сактап калуу жөнүндөгү бүткүл союздук референдуму
• Көзкарандысыз мамлекеттердин шериктештиги
• Суверенитеттүү Мамлекеттердин Союзу
• Постсоветтик аймак
• ССРСке болгон кусалык

• Союз Советских Социалистических Республик — Горная энциклопедия
• Семёнов Ю .И. Россия: что с ней случилось в XX веке
• Боффа, Джузеппе. От СССР к России. История неоконченного кризиса. 1964—1994
• Грэхэм, Лорен. Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе
• Подборка статей и книг на сайте журнала «Скепсис»
  • История СССР (1917—1991)
  • История Советской России 20-х гг.
• Шейла Фицпатрик «Повседневный сталинизм. Социальная история Советской России в 30-е годы»; пер. с англ.; 2-е изд.— М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН); 2008. — 336 с. — ISBN 978-5-8243-1009-2
• Александр Барсенков «Введение в современную историю России. 1985—1991 годы»
• Рудольф Пихоя «Советский Союз: История власти»

ССРС Эволюция жана экспансиясы
1917 жылга чейин	1918 жыл	1920 жыл-1922 жыл	1924 жыл	1929 жыл	1936 жыл	1939 жана 1940 жыл	1944 жыл	1945 жана 1946 жыл	1956 жыл	1991 жылдан кийин
Чыгыш Пруссия (Германия), Куриль аралдары (Жапония), Түштүк Сахалин (Жапония)								ОССФР	ОССФР	Орусия
Орусия республикасы	Тува Эл Республикасы						ОССФР
	ОССФР		ОССФР		ОССФР	ОССФР
						Карел-Финдик ССР
					Казак ССР					Казакстан
					Кыргыз ССР					Кыргызстан
			Өзбек ССР	Өзбек ССР						Өзбекстан
				Тажик ССР						Тажикстан
			Түркмөн ССР							Түркмөнстан
	Грузия ДР	Закавказ ССФР			Грузия ССР					Грузия
										Абхазия ~ 2
										Түштүк Осетия ~ 2
	Азербайжан ДР				Азербайжан ССР					Азербайжан
										Тоолуу-Карабак Республикасы ~ 1
	Армения Республикасы				Армения ССР					Армения
	Эстония					Эстон ССР				Эстония
	Латвия					Латвия ССР				Латвия
	Литва					Литва ССР				Литва
	Белорусь ЭР	Батыш Белоруссия (Польша)				Белорусь ССР				Белоруссия
		Белорусь ССР
	Молдова ДР	Бессарабия (Румыния)				Молдова ССР				Молдавия
	Украина ЭР	(Молдова АССР) Украина ССР								Приднестровье ~ 1
						Украина ССР		Украина ССР		Украина
Австро-Венгрия	БУНР (1919 жылдан тартаУкраина ЭР курамында)	Батыш Украина (Польша) жана Түндүк Буковина (Румыния)
		Подкарпат Русу (Чехословакия)				Карпат Украинасы жана венгер оккупациясы
1 — таанылбаган мамлекеттер ² — 1992 жылга таанылбаган мамлекет , 2008-жылдан азыркы учурга чейин — жарым жартылай таанылган мамлекет

Калып:СЭВКалып:ОВДКалып:Славянские страны

Калып:Рецензия