Aragonia
| |||||
.png) | |||||
| Caput | Caesaraugusta | ||||
| Superficies - total - % Hispaniae | Positio nº. 4 47 719 km2 9,4% | ||||
| Incolae - Toti (2003) - % Hispaniae - Densitas | Positio nº. 11 1 217 514 2,9% 25,51/km² | ||||
| Gentilicius | Aragoniensis-e, Aragoniensis-e | ||||
| Statutum autonomiae | 16 Augusti, 1982 | ||||
| ISO 3166-2 | AR | ||||
Repraesentatio | | ||||
| Praeses | Javier Lambán (PSOE) | ||||
| Gubernatio Aragoniae | |||||
Aragonia (-ae, f.) (Hispanice et Aragonense: Aragón; Catalane: Aragó) est Communitas autonoma Hispaniae, antiquii Regni Aragoniae prognata, et nunc Statuto Autonomiae Aragoniae recta.
Septemtrionali in zona, in Oscae provincia (Hispanice: Huesca; Aragonice: Uesca; Catalane: Osca) et in Caesaraugustanae provinciae Septemtrione (His. et Ara. Zaragoza; Cat. Saragossa), lingua Aragonica fabulata est. In Orientali zona, Occidentalis Lacinia Catalaunis aut Orientalis Aragoniensibus Catalaunice loquitur.
Geographia physica Aragoniae
Discriminari possunt tres physiographicae unitates: Pyrenaei montes, Hiberica Depressio, et Mons Ibericus.
- Aragonici Pyrenaei ad medios Pyrenaeos pertinet; eorum character axialis partis pondus est, et, ergo, quae stricta lacinia Palaeozoicarum materiarum cum abruptis formis et metamorphicorum saxorum repraesentatur. Hic loci supremi sunt: Balaitús aut Acumen Mauri (Pico del Moro) (3 152 m), Vineamala (Vignamale) (3 303 m), Edulius Mons (Monte Perdido) (3 355 m), Posetum (Posets) (3 369), Anetum (Aneto) (3 404 m). Longitudinalis depressio, in qua Iacetana formatur et per canalem Berdunensem sequitur, hoc axiali sectore de Praepyrenaeo separat. Praepyrenaei, valde evoluti, Tertiariis materiis constituuntur, praesertim calcariis cum margosis intercalationibus. Aliquae elationes velut Peña, Loarre, Caballero, Gabardiella, Guara, etc. excellunt.
- Hiberica Depressio, inter Pyrenaeos et Montem Ibericum, symmetrice quoque Hiberi medii axis ambobus lateribus diposita. Quoque angulo graduatur Quaternariorum cum lutis calculisque xystorum systema cum montis radicibus, Hibericae vallis fluminibus posito detriticae materiae acervo constitutis, conserentium. Hic Quaternariarum materiarum acervus, Posteocoenicas Tertiarias (in oris margisque conglometata, et intestine gypsa salesque) partim tegens, postorogenicus totus est.
- Ibericus Mons, in Meridionallima Aragoniae parte. Aliquae cacumina 2000 m. superant, Caunus Mons (Moncayo) (2313 m.) et Petra Rubea (Peñarroya) (2019 m.). His in locis, in formis quartzitorum, granitorum, schitorum, et durarum calcareorum flexibus fracturisque datis, parvulae mutationes ab antiquis gelidariis ortae sunt.
Pyrenaea flumina, maxima et cum alluviebus in fusionis nivalis tempore, minoris ponderis et torrentialis regiminis fluminibus Praepyrenaeorum et Perpetuorum Hibericorum obstant. Hiberus totius huius systematis maximus collectorius est. Cuius aquae quantitas promediata per Caesaraugustam 243.9 m3/s est, sed magnas alluvies ab Octobri mense ad Martium ostendit. Flumen Aragonius aquas in HIberum vertit, et nomen regioni dat.
Provinciae et Commarcae
Provinciae sunt tres, cum capitibus homonymis:
Aragonia et in commarcas (His. Comarcas, Ara. Redoladas, Cat. Comarques) divisa est. Hic infra commarcarum tabula est:
| No. | Nomen Lat. (Nomen His., Ara., et Cat.) | Caput Lat. (Caput His., Ara. et Cat.) | Provincia |
|---|---|---|---|
| 1 | Iacetania (His. La Jacetania, Ara. A Chacetania, Cat. La Jacetània) | Iaca[1] seu Iacca[2][3] (His. Ara, et Cat. Jaca) | Osca, Caesaraugusta |
| 2 | Gallicum Superius[4] (His. Alto Gállego, Ara. Alto Galligo, Cat. L'Alt Gàllego) | Sabinianicum[5] (His. et Cat. Sabiñánigo, Ara. Samianigo) | Osca |
| 3 | Sobrarbia[6] (His. et Ara. Sobrarbe, Cat. Sobrarb) | Boletanum[7] seu Volotania[8] (His., Boltaña Ara. et Cat Boltanya) et Aynsa[9] (His. Aínsa, Ara. L'Aínsa et Cat. L'Aïnsa) | Osca |
| 4 | Ripacurtia[10] (His. et Ara. Ribagorza, Cat. Ribagorça) | Gradus[11] (His., Ara., et Cat. Graus) et Benavarium[12] (His., Benabarre, Ara. et Cat. Benavarri) | Osca |
| 5 | Quinque Villae (His., Ara. et Cat. Cinco Villas) | Segia[13] (His. Ejea de los Caballeros, Ara. Exeya d'os Caballers, Cat. Eixea) | Osca |
| 6 | Fovea Oscae (His. Hoya de Huesca, Ara. Plana de Uesca, Cat. Foia d'Osca) | Osca(His. Huesca, Ara. Uesca, Cat. Osca) | Osca, Caesaraugusta |
| 7 | Submontanum Barbastri (His. Somontano de Barbastro, Ara. Semontano de Balbastro, Cat. Somontà de Barbastre) | Barbastrum[14] (His. Barbastro, Ara. Balbastro, Cat. Barbastre) | Osca |
| 8 | Cinga Medius[15] (His. Medio Cinca, Ara. Cinca Meya, Cat. Cinca Mitjà) | Montison[16] seu Montio[17] (His. et Ara. Monzón, Cat. Montsó) | Osca |
| 9 | Litera[18] (His. La Litera, Ara. A Litera, Cat. La Llitera) | Tamaritum[19] (His. Tamarite de la Litera, Ara. Tamarit d'a Litera, Cat. Tamarit de Llitera) et Binefar (His. et Ara. Binéfar, Cat. Binèfar) | Osca |
| 10 | Cinga Inferior[20] (His. Bajo Cinca, Ara. Cinca Baixa, Cat. Baix Cinca) | Fraga[21] seu Flavia Gallica[22] seu Gallicum[23] (His., Ara., et Cat. Fraga) | Osca, Caesaraugusta |
| 11 | Montes Nigri (His. Los Monegros, Ara. Os Monegros, Cat. Els Monegres) | Lassira[24] (His. Sariñena et Ara. et Cat. Sarinyena) | Osca, Caesaraugusta |
| 12 | Turiaso et Mons Caunus[25][26] (His. Tarazona y el Moncayo, Ara. Tarazona e o Moncayo, Cat. Tarassona i el Moncayo) | Turiaso[27] (His. et Ara. Tarazona, Cat. Tarassona) | Caesaraugusta |
| 13 | Campus Bursaonis[28] (His. Campo de Borja, Ara. Campo de Borcha, Cat. Camp de Borja) | Bursao[29] (His. et Cat. Borja, Ara. Borcha) | Caesaraugusta |
| 14 | Aranda (His., Ara. et Cat. Aranda) | Illicata[30] seu Illoca[31] (His., Ara. et Cat. Illueca) | Caesaraugusta |
| 15 | Ripa Superior Hiberi (His. Ribera Alta del Ebro, Ara. Ribera Alta de l'Ebro, Cat. Ribera Alta de l'Ebre) | Alabon[32] seu Alabona[33] seu Allabona[34] seu Alavona[35] (His., Ara. Alagón, Cat. Alagó) | Caesaraugusta |
| 16 | Vallis Salonis[36] (His. et Cat. Valdejalón, Ara. Val de Xalón) | Almunia Dominae Godinae (His. La Almunia de Doña Godina, Ara. et Cat. L'Almunia de Donya Godina) | Caesaraugusta |
| 17 | Caesaraugusta (His. et Ara. Zaragoza, Cat. Saragossa) | Caesaraugusta (His. et Ara. Zaragoza, Cat. Saragossa) | Caesaraugusta |
| 18 | Ripa Inferior Hiberi (His. Ribera Baja del Ebro, Ara. Ribera Baxa de l'Ebro, Cat. Ribera Baixa de l'Ebre) | Quintum[37] (His., Ara. et Cat. Quinto) | Caesaraugusta |
| 19 | Aragonia Inferior-Caspe (His. Bajo Aragón-Caspe, Ara. Baxo Aragón-Caspe, Cat. Baix Aragó-Casp) | Caspe (His. Caspe, Ara. et Cat. Casp) | Caesaraugusta |
| 20 | Communitas Bilbilitana[38] (His. Comunidad de Calatayud, Ara. Comunidat de Calatayú, Cat. Comunitat de Calataiut) | Bilbilis[39] (His. Calatayud, Ara. Calatayú, Cat. Calataiut) | Caesaraugusta |
| 21 | Campus Cararum[40] (His. Campo de Cariñena, Ara. Cambo de Cariñena, Cat. Camp de Carinyena) | Carae[41] seu Cariniana[42] (His. Cariñena, Ara. et Cat. Carinyena) | Caesaraugusta |
| 22 | Campus Beliae[43] (His. Campo de Belchite, Ara. Campo de Belchit, Cat. Camp de Belchite) | Belia[44] (His. et Cat. Belchite, Ara. Belchit) | Caesaraugusta |
| 23 | Martinus Inferior (His. Bajo Martín, Ara. Baixo Martín, Cat. Baix Martín) | Ixarium[45] (His. et Cat. Híjar, Ara. Íxar) | Terulium |
| 24 | Campus Darocae[46] (His. Campo de Daroca, Ara. Cambo de Daroca, Cat. Camp de Daroca) | Daroca[47] (His., Ara. et Cat. Daroca | Caesaraugusta |
| 25 | Xiloca[48] (His. et Cat. Jiloca, Ara. Xiloca) | Calamoxa[49] seu Calamocha[50] (His., Ara. et Cat. Calamocha) et Mons Regalis Campi (His. et Cat. Monreal del Campo, Ara. Mont Reyal) | Terulium |
| 26 | Regiones Fossoriae (His. et Cat. Cuencas Mineras, Ara. Cuencas Meneras) | Mons Albanus[51] (His. et Cat. Montalbán, Ara. Mont Albán) et Utrillae (His. et Cat. Utrillas, et Ara. Utriellas) | Terulium |
| 27 | Andorra-Serra Arcuum[52] (His. Andorra- Sierra de Arcos, Ara. Andorra- Sierra d'Arcos, Cat. Andorra-Serra d'Arcs) | Andorra [53](His., Ara. et Cat. Andorra) | Terulium |
| 28 | Aragonia Inferior (His. Bajo Aragón, Ara. Baixo Aragón, Cat. Baix Aragó) | Alcanitium[54] (His. Alcañiz, Ara. Alcanyiz, Cat. Alcanyís) | Terulium |
| 29 | Communitas Terulii[55] (His. Comunidad de Teruel, Ara. Comunidat de Teruel, Cat. Comunitat de Terol) | Terulium[56] (His. et Ara. Teruel, Cat. Terol) | Terulium |
| 30 | Magistratus (His. Maestrazgo, Ara. Mayestrato, Cat. Maestrat) | Cartago Vetus[57] (His. Cantavieja, Ara. Cantaviella, Cat. Cantavella) | Terulium |
| 31 | Serra Lobetana[58] (His. Sierra de Albarracín, Ara. Sierra d'Albarrazín, Cat. Serra d'Albarrasí) | Lobetum[59] (His. Albarracín, Ara. Albarrazín, Cat. Albarrasí) | Terulium |
| 32 | Gudar-Iavalambre[60] (His et Cat. Gúdar-Javalambre, Ara. Gúdar-Chabalambre) | Mora (His. et Ara. Mora de Rubielos et Cat. Móra de Rubiols) | Terulium |
| 33 | Matarranya (His. Matarraña, Cat. et Ara. Matarranya) | Vallis Roborum (His. Valderrobres, Ara. Val de Robres, Cat. Vall-de-Roures) et Calaceite (His. Calaceite, Ara. Calazeit, Cat. Calaceit) | Terulium |
- Provinciae sunt tres cum capitibus homonymis
Incolae
Densitas? incolaria valde inferior quam Hispana promediata est, quia, iuncta parca humana potentia, ibi traditionalis ruralis exodus extra regionem addenda est (morata exeunte decennio 198). Cuius latum territorium haud valde magnis humanis nucleis, praesertim in areis montuosis occupatur. Caesaraugusta, in ora Hiberis, est maximus urbanus nucleus, 70,5% regionis incolarum glomerans. Extra provintialia? capita (Caesaraugustam, Oscam, et Terulium), nullum commune 20 000 incolarum assequitur; alia ponderis communia sunt Bilbilis (His. Calatayud; Ara. Calatayú; Cat. Calataiud), Exea (His. Ejea; Ara. Exea; Cat. Eixea), Montiso (His. et Ara. Monzón; Cat. Montsó), Barbastrum (His. Barbastro; Ara. Balbastro; Cat. Barbastre Latinarum Barbatius France, Barbazan, Italy, Barbazza o Barbaccia'), Turiaso (His. et Ara. Tarazona; Cat. Tarassona), Iaca (His., Ara., et Cat. Jaca), Alcannisum (His. et Ara. Alcañiz; Cat. Alcanyís), Caspe (His. et Ara. Caspe; Cat. Casp), Sabiniacum (His. et Cat. Sabiñánigo; Ara. Samianigo), Andorra (His., Ara., et Cat. Andorra), et Binéfar (Cat. Binèfar). Solum provincia Caesaraugusta notabile demographicum incrementum ostendit; Provincia Terulium negativum vegetativum incrementum, et Osca, cum debili vegetativo incremento, incolariam descensionem emigratione productam morari non potuit, praecipue in Caeasaraugustam, Barcinonem aut ipsum provintiale caput directa. De facto, provinciae Terulii Oscaeque plus incolas anno 1900 quam nunc habebant, et imminutio sequitur, quod inter provincias Hispaniae desertissimas conlocavit. Caesaraugustanus dynamismus? incolas Aragoniae per saeculum praeteritum et praesens auxisse fecit, quamquam demographicae stagnationi propensionem, praesertim in tribus ultimis saeculi vicensimi decenniis, vitare non potuit (annis 1981–1991 incrementum incolarium 0,7% fuit). Reapse, participatio Aragoniae incolis civitatis totis per hos eosdem annos imminuit: 5,70% anno 1860, 4,90% anno 1900, 4,38% anno 1930, 3,89% anno 1950, 3,22% anno 1981 et 3,08% anno 1991.
Oeconomia
In Hiberis valle, pabulum, betam vulgarem rapam, cereales, olera pomariasque arbores, cum magnis reditibus, coluntur. Pyrenaeorum umidissimae zonae lata pastionum silvarumque spatia amplectuntur, quae cum minore quantitate in Hiberico Systema sunt. In arvo siccano (submontanis (His. somontanos) Pyrenaeis et Hiberici Systematis) vineae, tritici, et olivae cultiones praevalent. Vinea Campum Carinianum (His. Campo de Cariñena) et oliva Inferiorem Aragoniam (Hispanice: Bajo Aragón) dominatur, dum triticum distributionem magis homogeneam habet. Inter inrigationis systemata, Canalis Imperialis Aragoniae (90 m longus), 30 000 ha. in dextera Hiberis ora inrigans, Canalis Taustanus (His. Canal de Tauste) (44 km), in sinistra ora, et Canalis Aragoniae Cataloniaeque, 40 000 ha. in Litera (His. La Litera) commarca inrigans, eminent. Novi canales sunt Bardenae (Hispanice: las Bárdenas) (150 km et 80 000 ha.), Montium Nigrorum (Hispanice: los Monegros) (100 000 ha.) et Cingae (Hispanice: el Cinca), qui postquam 50 000 inrigat, relictas aquas in canalem Montium Nigrorum fundit.
De re pecuaria, ovinum pecus, ad fere hodiernum diem maximi ponderis, gregibus qui transhumantiae regimine de zonis montuosis (Pyreneis et Hiberico Systemate) ad planities eunt, formatur. Cum novis inrigationibus et consequente productionis pabulariae incrementum in industrialibus villis stabulatus grex auxit. Res fossoria in ligniti (Aliagae, Andorrae, in Monte Albano (His. Montalbán) et in Utrillis (His. Utrillas)) ferri (in Oculis Nigris (His. Ojos Negros)) explotationibus fundatur. Naturalis gasii deposita Serrabli (His. el Serrablo) in provincia Osca inter Europae praecipua putantur. Industria basice in urbe Caesaraugustana et viciniis (80% pretii productionis communitatis Autonomae) polarizatur, ubi installationes productioni metallurgicae et metallicorum transformatorum, alimentaria industria, chemica, autocinetica (planta General Motors in Figueruelas) et, minoris ponderis, textilis, calcearia, confectionis et corii sunt. De facto, Aragoniae industralizatio cum hydroelectricae energiae usu coepit, velut Sabiniaci et Montisoni (in Osca Provincia), cum electrochemicis aluminiique industriis.
Maximum tertiariae in Aragonia activitatis? est media Caesaraugusta, quae de argentariis, commercialibus nummariisque usque ad culturales universitariasque diaconias conlocat articulatque. Periegesis magnum incrementum de annorum 70 fine in Pyrenaeis vallibus experta est. Etiam communicationis viae maximi ponderis in Caesaraugustam tendunt, quam, insuper trium fluminum (Hiberis, Huervae, et Gallici) confluentiae profectu, locum strategicum in communicationibus inter Vasconiam et Cataloniam, et inter illam ultimam et Matritum occupat, et praeterea internationalem aeroportum (Valenzuela) habet.
Historia
Si plus cognoscere vis, vide etiam Historia Aragoniae.De anno 1035 ad 1479, Aragonia et liberi regni nomen fuit, quod insuper hodierna administrativa regione, etiam de anno 1137, Cataloniam, et continue Insulae Baliares, Valentiam, Siciliam, Neapolin, et Sardiniam (Coronam Aragoniae) gubernabat. Verum huius coronae erat medio Barcino, qui fuit eius quod ob multas causas "Mediterraneum imperium" fuit, quod Mare Mediterraneum gubernabat et regulas per totum mare imponebat (v.gr. in LLibre del Consolat del Mar (in Catalaune))
"Dynastica"? unio Castellae et Aragoniae, anno 1479, cum Fernandus II Aragoniae Elizabeth I Castellae uxorem duxit, in formalem Hispaniae creationem velut singulare entitate anno 1516 tulit.
