Léngoa lonbàrda

O prìmmo stratum lengoìstico che se sà ch'o l'àgge lasciòu de tràcce inta Lonbardîa d'ancheu o l'é quéllo di Lìguri antîghi^[4][5]. A ògni mòddo e informaçioìn a dispoxiçión in sce sta léngoa chi són pöche e bén bén limitæ^[4][5]. Pe cóntra l'é bén bén ciù vàsta a testimoniànsa lasciâ da-e génte ch'àn pigiiòu o pòsto i Lìguri, sàiva a dî i Cèlti, di quæ gh'é dónca de conoscénse ciù precîze^[6].

A l'época, l'infloénsa lengoìstica di Cèlti in scê popolaçioìn da Lonbardîa a l'é stæta ciù marcâ, tànto da dâ a-a giornâ d'ancheu o nómme a-o grùppo de léngoe gàllo-itàliche (co-i Cèlti che, defæti, són ciamæ "Gàlli" ascì)^[4]. A ògni mòddo, l'é stæto a dominaçión romànn-a, ch'a l'à pigiòu o pòsto de quélla cèltica, a modelâ a léngoa da Lonbardîa, tànto chò-u sò léscico e a sò gramàtica són de derivaçión romànza^[6].

A ògni mòddo, l'infloénsa do latìn a no l'é stæta a mæxima da tùtte e pàrte^[4], co-e léngoe locâli che, a sò vòtta, êan stæte infloensæ da-i strata lengoìstichi de prìmma^[4]. Ògni zöna, defæti, a l'êa caraterizâ da 'n gràddo diferénte de caraterizaçión da-o lìgure antîgo e/ò de léngoe cèltiche^[4].

Gh'é de tràcce che vêgnan da-a léngoa longobàrda ascì, sàiva a dî quélla parlâ da-a popolaçión germànica di Longobàrdi, ch'a l'à dominòu a ciù pàrte da penîzoa, inclûza a Lonbardîa, pasâ a chéita de l'Inpêro Romàn de Ponénte. Sta léngoa chi a l'à ciù tàrdi formòu o superstratum lengoìstico da léngoa lonbàrda, dæto che i longobàrdi no l'àn inpòsto o sò parlâ, lasciàndo sôlo de tràcce sénsa germanizâ goæi o lonbàrdo, ch'o l'é coscì restòu 'na léngoa romànza^[7].

Gh'é pöi da consciderâ a sovénte modìfica, co-o pasâ di sécoli, di confìn che dividéivan e tære lonbàrde, con di remésci ch'àn cangiòu a léngoa parlâ ascì: a l'época di Cèlti gh'êa o sciùmme Àdda a divìdde ste popolaçioìn chi da-e tribù di Cenomén méntre, con l'instituçión inte l'ànno 7 dòppo Crìsto de regioìn ougustêe, o confìn o l'êa pasòu a-o sciùmme Òggio, stocàndo l'unitæ teritoriâle ch'a s'êa creâ co-a creaçión, quàrche decénio prìmma, da Gàllia Cisarpìnn-a. In particolâ, o sciùmme Òggio o dividéiva e regioìn ougutêe XI Transpadana e X Venetia et Histria^[1].

Co-a rifórma aministratîva vosciûa da l'inperatô Diocleçiàn o confìn tra e dôe regiones o l'é stæto mesciòu a l'Àdda, sciùmme ch'o l'é tornòu a divìdde a Lonbardîa da-o sécolo XV scìnn-a l'época do Napolión, dæto che pe de chi ghe pasâva a frontêa tra o Ducâto de Milàn e a Repùbrica de Venéçia^[1], divixón ch'a l'à portòu a-a diferenzaçión tra o lonbàrdo de ponénte e quéllo de levànte. L'unitæ aministratîva da Lonbardîa lengoìstica l'é stæta ristorâ co-a creaçión da pàrte de l'Inpêro oustro-ungàrico, into 1815, do Régno Lonbàrdo-Véneto, scitoaçión aministratîva ch'a l'é stæta confermâ dòppo o 1861 ascì^[1].

A difuxón giögràfica do lonbàrdo, conscideràndo tùtte e sò variànte^[2], a repìggia sôlo in pàrte i confìn da modèrna región aministratîva da Lonbardîa. Defæti, l'estensción lengoìstica d'ancheu a l'é in pàrte pægia a-i antîghi confìn, inte l'Etæ de Mêzo, do Ducâto de Milàn, che scìnn-a-o 1426 o l'àiva 'n'estensción ciù ò mêno conpréiza tra i sciùmmi Sézia e Àdige e che, dòppo a pèrdia di teritöi do levànte, sàiva a dî e provìnse de Bèrgamo e de Bréscia, in favô da Repùbrica de Venéçia, de quélli ciù a ponénte, ö sæ e modèrne provìnsa de Novâra e do Verbàn-Côzio-Òsola, a-o Régno de Sardégna, e de quélli ciù a nòrd (o Cantón Ticìn) a-a Svìsera, o l'à continoòu a-avéi 'na fórte infloénsa colturâle in sce ste tære chi, inclûza quélla in sciâ léngoa^[1].

Vèrso ponénte o lonbàrdo o l'é parlòu inte provìnse piemontéixi de Novâra, scìnn-a-o confìn naturâle marcòu da-o sciùmme Sézia, e do Verbàn-Côzio-Òsola^{[1][8][9][10]}, chi con l'eceçión di doî comùn de Formàssa e de Macognâga, che són di pàixi de léngoa walser. De lóngo into Piemónte gh'é de infloénse lonbàrde in scî parlæ da provìnsa de Lusciàndria, spécce a livèllo do léscico. A levànte, in sciô confìn co-o Trivéneto, o lonbàrdo o l'é parlòu inta pàrte de ponénte da provìnsa de Trénto, inte valàdde de Léddro, de Rendénn-a e de Bónn-a, dond'o l'à conservòu di træti antîghi e, fòscia, 'n'antîgo stratum lengoìstico ladìn ascì^[11]. In sciâ rîva de levànte do Lâgo de Gàrda se trêuvan ancón de fórte infloénse bresciànn-e in scî parlæ di comùn veronéixi de Tôre do Benàco, Gàrda e Mâcexìnn-e^[1].

E variànte lonbàrde de Àrpe se pàrlan bén bén ciù in la di confìn de stâto, co-a prezénsa stòrica inti teritöi svìseri do Cantón Ticìn, fêua chò-u comùn de Bòsco Gurìn, e do Cantón Grixón, dond'o l'é parlòu, con de infloénse retoromànze che vêgnan da-o romàncio, inte çìnque valàdde ciù a sùd, sàiva a dî e valàdde Bregàggia, Calànca, Sursétte, Mesolcìnn-a e Poscciâvo^[12].

Inta pàrte ciù a sùd da Lonbardîa, lóngo o córso do sciùmme Pò, gh'é de tære de léngoa no lonbàrda: in particolâ o teritöio do Casalàsco inta provìnsa de Cremónn-a e tòsto a provìnsa intrêga de Màntova^[9] són de tære de léngoa emiliànn-a méntre, inte l'Otrapò Pavéize, o parlâ do pòsto o gh'à prìmma de fórte infloénse da-a léngoa emiliànn-a e, a-a sò pónta ciù a sùd, gh'é o pasàggio a-a léngoa lìgure, inte l'èrta valàdda do Stàfora^[13][14][15]. Gh'é di parlæ de pasàggio inta Lomelìnn-a de ponénte ascì, dónde gh'é di pàixi a-a croxêa tra a léngoa piemontéize e quélla lonbàrda che són difìçile da clascicâ inte un ò l'âtro grùppo^[16].

A léngoa lonbàrda a l'é parlâ into comùn de Botuverá ascì, pàize do Braxî into stâto de Santa Catarina scitoòu inta coscì dîta región da Valàdda do Itajaí. Sto pàize chi o l'é stæto fondòu da emigræ lonbàrdi ch'arivâvan sorviatùtto da-a cianûa tra Trevìggio e Crémma e ch'àn conservòu a sò léngoa d'òrìgine^[17].

Fonologîa e fonética

A léngoa lonbàrda a gh'à vàrri caràteri fonològichi e fonétichi che se pêuan trovâ inte âtre léngoe romànze ò inte quélle gàllo-itàliche, méntre di fenòmeni ciù specìfichi caraterìzan i parlæ lonbàrdi drénto a-o continuum. Pe conveçión, s'é adotòu 'na conbinaçión de træ isoglòsse pe identificâ o confìn lengoìstico tra o lonbàrdo e-e léngoe parlæ da-arénte^[1]:

• a conservaçión da -à inte l'infinîo di vèrbi da prìmma coniugaçión latìnn-a, ch'a ségna o confìn de ponénte co-o piemontéize; prezénpio "cantâ" o l'é cantà in lonbàrdo e canté in piemontéize.
• a conservaçión de vocâle àtone se no a-a fìn de pòule, che pe cóntra càzan into lonbàrdo ascì, ùtile a marcâ o confìn lengoìstico vèrso sùd con l'emiliàn; prezénpio "uspiâ" o l'é ospedal in lonbàrdo e zbdel in emiliàn.
• a prezénsa de vocâle brilànte ariondæ (sàiva a dî /y/ e /ø/), conosciûe co-o nómme de vocâle sciâtæ ascì, ch'a màrca o confìn de levànte co-o véneto; prezénpio "fêugo" o l'é fögh in lonbàrdo e fogo in véneto coscì cómme "dûo" o vêgne dür in lonbàrdo e duro in véneto.

'N'âtra caraterìstica comùn a-a ciù pàrte de variêtæ lonbàrde e de diferenziaçión da quélle vixìnn-e a l'é a prezénsa da dexinénsa -i òpû -e inta prìmma persónn-a do prezénte indicatîvo; prezénpio "mi pòsso" o l'é mi pödi in milanéize e mé pöde in bergamàsco^[1].

De âtre caraterìstiche di parlæ lonbàrdi, comùn però a-e âtre léngoe gàllo-itàliche ò romànze ascì, són^[1]:

• a degeminaçión de consonànte (prezénpio spala, "spàlla")
• chéita de vocâle a-a fìn de pòule fêua chi-â "a", derivâ da 'n procèsso de sìncope cómme into françéize (prezénpio mund, da-o latìn mundum, "móndo")
• chéita de "r" a-a fìn di vèrbi a l'infinîo, a diferénsa de l'emiliàn (prezénpio cantà, cantâ)
• a negaçión a và dòppo o vèrbo (prezénpio lü al màngia minga, lê o no màngia)
• a palatizaçión di conplèsci latìn cl- e gl- inte /ʧ/ e /ʤ/ (prezénpio ciamà, da-o latìn clamare, "ciamâ" ò gèra, da-o latìn glarea, "giæa")
• a leniçión, de sòlito co-a sonorizaçión ma de vòtte co-a chéita ascì, de consonànte òcluxîve sórde intervocàliche (prezénpio fadiga, da-o latìn fatigam, "fatîga" ò moneda/muneda, da-o latìn monetam, "monæa")
• a leniçión da -v- intervocàlica (nö(v)a, "nêuva" ma - in zenéize no do céntro - "nêua" ascì)
• l'evoluçión da "ū" latìnn-a - /u:/ - inte /y/ (prezénpio pü - /py:/ -, da-o latìn plus /pɫu:s/, "ciù")
• l'evoluçión da "ŏ" latìnn-a - /ɔ/ - inte /ø/ (prezénpio öcc - /øt͡ʃ:/ -, da-o latìn oculus, "êuggio")

A prezénsa de ste dôe vocâle chi, into pasòu conosciûe co-o nómme de "vocâle sciâtæ", a l'é consciderâ unn-a de caraterìstiche ciù particolæ do lonbàrdo^[18] e 'na raxón de vixinànsa a-o piemontéize, a-o lìgure e a çèrte variànte de l'emiliàn, dæto che màncan into rèsto de l'emiliàn, into romagnòllo e into véneto. Pe de ciù, o lonbàrdo o l'é destacòu da-o piemontéize e da-o pavéize pi-â fàrta da scevâ, a coscì dîta "tèrsa vocâle piemontéize" (de sòlito scrîta co-o grafêma ë)^[1].

Morfologîa e scintàsci

E caraterìstiche morfològiche e scintàtiche ciù inportànti da léngoa lonbàrda són:

• A frâze afermatîva lonbàrda a l'adêuvia pe fórsa o pronómme inta fórma do clìtico, con ò sénsa o pronómme personâ tònico; prezénpio "lê o dîxe" o l'é (luu) el dis (con el prononçiòu /al/, /el/, /ol/ ò /ul/ in sciâ bâze de variànte)^[1].
• Inta frâze interogatîva o sogétto clìtico o se méscia dòppo a-o vèrbo, pe formâ 'na spécce de sufìsso verbâle: prezénpio se disel?^[19].
• Inte interogatîve che coménsan pe avèrbio o pronómme ghe veu spésse vòtte o pronómme che, coscì cómme i avèrbi e i pronómmi de frâze afermatîve: prezénpio cumè che l'é?, "comm'a l'é?" ò induè che te l'è mandaa(t)?, "dónde ti l'æ mandòu?"^[20].
• A negaçión a se métte dòppo a-o vèrbo ò a l'ouziliâre: prezénpio a parlen no, "no pàrlan" ò han no/minga/mia parlaa, "no àn parlòu"^[20].
• Gh'é 'na série de quantificatoî che bàstan a formâ negatîva, coscì cómme inta léngoa ingléize; prezénpio hoo vist nissu(n), "no ò vìsto nisciùn"^[21].
• Gh'é l'inperatîvo negatîvo, coscì cómme into lìgure, in de fórme ancón ciù lìbere: va no int'la nita!, "no stæ a caciâte inta bràtta!".
• A-o pòsto do partiçìpio prezénte e do geróndio, che màncan into lonbàrdo, l'é dêuviòu pò-u geróndio l'espresción son(t) (a)dré a inte 'n mòddo scìmile a-o lìgure "són aprêuvo a" (prezénpio te set (a) dré a cantà?, "ti t'ê aprêuvo a cantâ") méntre o partiçìpio o vêgne quell che 'l canta, "quéllo ch'o cànta".
• Inta léngoa lonbàrda o pasòu lontàn o l'é chéito ancón prìmma do lìgure, mancàndo za da-a fìn do Sèteçénto^{[n. 9]}, e a-o sò pòsto l'é dêuviòu o pasòu ò o trapasòu pròscimo^[22].

E dôe variêtæ lengoìstiche ciù inportànti da léngoa lonbàrda, cómme za indicòu a-a meitæ do sécolo XIX inta clasificaçión do Bernardino Biondelli, són quélla de levànte (dîta transabdoàn ò oròbico ascì) e quélla de ponénte (dîta cisabdoàn^[23] ò insôbre ascì)^[24], variànte che se diferénçian sorviatùtto da-o pónto de vìsta da fonologîa^[25].

Méntre o Biondelli o l'à pöi spartîo i doî grùppi inti parlæ ciù inportànti (milanéize, lödigiàn, comàsco, valtelinéize, bormiéize, verbanéize e ticinéize a ponénte e bergamàsco, cremàsco, bresciàn e cremonéize a levànte) e clasificaçioìn ciù modèrne àn portòu a l'indentificaçión de zöne con træti d'unitæ fonològica e gramaticâle che pìgian in conscideraçión 'n nùmero ciù grànde de variêtæ^[26].

A modèrna Lonbardîa lengoìstica a no l'à mâi avûo o svilùppo de 'na sò koiné a livèllo regionâle, mànco prìmma do Çinqueçénto, quànde co-o nómme de "léngoa lonbàrda" s'indicâva ancón a coscì dîta koiné padànn-a (ciamâ lonbàrdo-véneta ascì), difûza inta Cianûa Padànn-a intrêga prìmma de l'afermaçión da nòrma toscànn-a^[27]. Pe sta raxón chi, ancheu gh'é di bèlli scistêmi de scritûa pe-i diferénti parlæ lonbàrdi.

A ògni mòddo, tra e régole de scritûa ghe n'é dôe ciù inportànti, che se trêuvan inte 'na scitoaçión de digrafîa in sciô teritöio: sàiva a dî quéllo de tîpo "clàscico", svilupæ a partî da-o Seiçénto da-a letiatûa milanéize, e quéllo de tîpo "modèrno", inspiræ a-o modèllo ticinéize do prinçìpio do Nêuveçénto^[28].

Gh'é pöi 'na série de grafîa sperimentâli, che se són svilupæ a partî da-i ànni 2000 e ch'amÎan de creâ 'n scistêma de scritûa unitâio pe tùtti i parlæ lonbàrdi, pigiàn l'inspiraçión ségge da-i scistêmi za dêuviæ che renovàndoli do tùtto^[29].

Grafîa clàscica

O l'é o scistêma ciù avoxòu pe stöia e tradiçión, creòu da-o Càrlo Màia Màggi into sécolo XVII pò-u milanéize clàscico e codificòu inte l'Eutoçénto da-o Francesco Cherubini. De chi, o l'é stæto dêuviòu scìnn-a-a prìmma meitæ do sécolo XX, con de diferénse picìnn-e ligæ a-e despæge ezigénse fonétiche locâli de vàrie tære lonbardòfone: bazòu in sciô scistêma de scritûa do toscàn, o gh'à 'na série d'eleménti specìfiche pe trascrîve i fonêmi caraterìstichi do lonbàrdo cómme, prezénpio, o grùppo "oeu" pe scrîve, cómme into françéize, a vocâle brilànte mêza serâ ariondâ (/ø/, prezénpio coeur, "cheu") òpû a u pò-u són /y/ e a ó pi-â coscì dîta "u toscànn-a", a /u/.

A grafîa clàscica a no veu ni de diacrìtichi ni de diêrexi, adantàndose dónca con no goæi de problêmi a-i scistêmi de scritûa do toscàn. A ògni mòddo, aprêuvo a-o sò svilùppo a grafîa clàscica a s'adàtta ciù mêgio a-e variêtæ do lonbàrdo de ponénte^[29].

Grafîe modèrne

Grafîa ticinéize

O segóndo scistêma de scritûa ch'o se svilupòu o l'é quéllo da coscì dîta grafîa ticinéize, codificâ into 1907 da-o Carlo Salvioni pi-â redaçión do Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana, ch'a l'é 'n scistêma de tîpo fonològico (sàiva a dî che a ògni fonêma ghe corispónde 'n çèrto grafêma ò digràmma) ch'o l'adêuvia i mæximi eleménti etimològichi da nòrma toscànn-a, a-i quæ l'é azónto l'ûzo de diêrexi pi-â raprezentaçión de vocâle sciâtæ (ö pi-â /ø/ e ü pi-â /y/, cómme inta léngoa tedésca).

A codìfica e l'evoluçión de sta grafîa chi a l'é cuâ da-o Centro di dialettologia e di etnografia del Canton Ticino^[30], raxón pi-â quæ a l'é l'ùnica grafîa lonbàrda che d'ancheu a l'àgge 'na spécce d'oficializaçión inte l'ûzo pùblico, vegnìndo dêuviâ inta segnalética stradâle (spécce pe indicâ di topònimi locâli)^[31] ségge into Cantón Ticìn che into Cantón Grixón.

A caraterìstica ciù inportànte de sta grafîa chi, co-ina fórte diferénsa da quélla clàscica, a l'é dónca l'adataménto do scrîto a-a pronónçia di parlànti, eséndo stæta creâ pi-â trascriçión e o stùdio di sénci parlæ lonbàrdi da Svìsera. Ciù tàrdi, quésto scistêma o l'é stæto adotòu squæxi da tùtte e pàrte da Lonbardîa lengoìstica, vengìndo declinòu inte despæge ezigénse locâli^[28].

Grafîa modèrna

Tra i adataménti da ticinéize, o ciù inportànte o l'é de a coscì dîta grafîa modèrna, propòsta into 1979 da-o Claudio Beretta, scritô, stòrico e lengoìstica óltre che prescidénte do Circolo Filologico Milanese, pe superâ i lìmiti da grafîa milanéize clàscica. A diferénsa ciù grànde da-a ticinéize a l'é l'introduçión do caràtere "ʃ" pe marcâ a "s sonöra" (sàiva a dî a /z/), de mòddo de levâ l'ûzo da -ss- intervocàlica pe indicâ a "s sórda" (sàiva a dî a /s/), cómme fâ a grafîa clàscica, e tùtti i âtri câxi de geminaçión gràfica de consonànte (fêua de -nn, ch'o l'ìndica a /n/, pe marcâ a diferénsa da-a -n, ö sæ a nazâle velâ /ŋ/)^[32].

Ciù tàrdi, into 2003, o Beretta mæximo o n'à propòsto 'na nêuva versción conosciûa cómme "grafîa lonbàrda senplificâ"^[33], cangiâ de mòddo da poéila dêuviâ pe tùtti i parlæ lonbàrdi. A ògni mòddo, e ciù grénde dificoltæ a scrîve con sto scistêma chi e di problêmi d'adataménto co-o lonbàrdo de levànte, àn portòu a limitâne bén bén l'ûzo^[29].

Grafîa bergamàsca

Tra e grafîe derivæ da-a ticinéize gh'é pöi quélla bergamàsca, svilupâ inta prìmma meitæ sécolo XX da l'asociaçión locâle Ducato di Piazza Pontida e pertànto conosciûa cómme "Grafîa do Ducâto". Sto scistêma chi o l'é stæto adatòu p'amegioâ a réiza scrîta do bergamàsco e do rèsto do lonbàrdo de levànte e, prezénpio, a-o pòsto da grafîa milanéize modèrna a prevédde l'ûzo do trætìn a-o pòsto de l'apòstrofo inti digràmmi s'c e s'g e a pronónçia da z de lóngo cómme "s sonöra" (/z/, zét)^[34].

Grafîe sperimentâli

A ògni mòddo, gh'é de tentatîvi ciù modèrni de svilupâ di scistêmi gràfichi alternatîvi e adàtti a l'ûzo pe tùtte e variànte do lonbàrdo. Tra sti chi, gh'é in particolâ o tentatîvo de svilupâ 'na grafîa unificâ (urtugrafia ünificada)^[35][33][36] che però o no l'à avûo goæi de sucèsso aprêuvo a-a sò grànde conplescitæ e a-o scistêma pöco intoîtîvo, adêuviàndo di scìnboli cómme ç pe /z/ e /ʧ/ ò ə pe-e vocâle àtone /a/, /ə/ ò /e/, óltre a l'òbrigo de marcâ a longhéssa de vocâle, scibén che gh'é l'eliminaçión di acénti in sciô prìmmo grafêma do digrâfo (dónca aa e no àa)^[29].

A partî da-o 2003 l'é stæto svilupòu a coscì dîta grafîa insóbrica unificâ (insübrica ünificada), creâ da-o giornâle La Vus de l'Insübria pî-a scritûa di parlæ lonbàrdi de ponénte. Sto scistêma chi, bazòu in sciâ grafîa ticinéize, o l'é inta pràtica pægio a-a milanéize modèrna ma co-a fàrta do caràtere ʃ pi-â /z/^[29]. De stöie do Rudyard Kipling són stæte tradûte in lonbàrdo da-o lengoìsta Marco Tamburelli dêuviàndo, con quàrche adataménto, a grafîa insùbrica unificâ^[37].

Vèrso a fìn di ànni 2000, pe voéi do cantoutô Lissander Brasca, l'é stæto svilupòu o scistêma polinòmico Scriver Lombard^[38], creòu pe permétte 'na scritûa ciù unifórme a-e despæge variêtæ do lonbàrdo e co-ina raprezentaçión fonética ciù contegnûa: inte quésto scistêma l'é poscibile che o mæximo scìnbolo gràfico o l'àgge de pronónçie diferénti, in sciâ bâze da variànte parlâ. O scriver lombard o l'amîa dónca de fonçionâ cómme 'na grafîa-téito pe-e diferénti variêtæ do lonbàrdo, abandonàndo de conveçioìn lengoìstiche de derivaçión toscànn-a e ricuperàndo i ûxi tìpichi de scriptae cançelerésche de l'Etæ de Mêzo. Scibén chò-u Scriver Lombard o no gh'à de bezéugno de ségni particolæ, o sò ûzo o no l'é goæi intoîtîvo pe chi o no sàcce o scistêma e, dónca, inta pràtica quésta a grafîa a gh'à 'na difuxón limitâ a pöchi outoî^{[29][39][40][41][42]}, scibén che gh'é di editoî ch'àn comensòu a dêuviâla ascì^{[43][44][45][46]}.

Inte l'ànno 2020 l'é stæto propòsto 'n âtro scistême polinòmico de scritûe de tùtte e variêtæ do lonbàrdo conosciûo co-o nómme de Noeuva Ortografia Lombarda^[47], ch'o l'é bazòu sorviatùtto in sciâ grafîa milanéize clàscica e in scê sò variànte che s'êan svilupæ inta Lonbardîa de levànte, scentàndo però prìmma da fìn do sécolo XIX^[42][47].

Da-e òrìgine a-o Trexénto

E prìmme testimoniànse scrîte do vorgâ lonbàrdo remóntan a-o sécolo XIII. Són pi-â ciù pàrte de òpere de tîpo didascàlico-religiôzo, cómme prezénpio o Sermon Divin do Pêo da Barsegapè, ch'o cónta a pasción do Segnô^[48]:

Tra i âtri outoî, l'é stæto bén inportànte o contribûto a-a léngoa lonbàrda do Bonvesin de la Riva, ch'o l'à scrîto o Libro dre Tre Scrigiure, òpera dedicâ a l'infèrno, a-o paradîzo e a-a pasción do Segnô^[48]. Inte st'òpera chi gh'é numerôxi eleménti alegòrichi óltre a un de prìmmi ûxi leterâi da lézze do contrapàsso^[49]. Tra i scrîti do Bonvesin de la Riva gh'é ancón 'n'òpera in sciâ vìtta de l'época a Milàn, o De magnalibus urbis Mediolani e 'n lìbbro de gàibo, o De quinquaginta curialitatibus ad mensam^[50]. A ògni mòddo, a léngoa scrîta a l'época a no l'êa goæi scìmile a-o lonbàrdo parlòu, ma ànsi se destacâva da sta chi somegiàndo de ciù a-a koiné padànn-a, sàiva a dî o vorgâ erudîo latinezànte dêuviòu inte quélli ànni in Piemónte, Lonbardîa, Emìlia-Romàgna e Véneto^[51].

A ciù antîga mençión conosciûa da léngoa lonbàrda che, fòscia, a fâva za riferiménto a-o lengoàggio gàllo-itàlico a-o pòsto da koiné, a remónta a-o 1280: inte 'n tèsto de Salimbene de Adam gh'é defæti scrîto che "[...] optime loquebatur gallice tuscice et lombardice [...]", sàiva a dî "o parlâva bén françéize, toscàn e lonbàrdo"^[52]. Into còdice poêtico òcitàn Leys d'amors, do sécolo XIV, a léngoa lonbàrda a l'é minsonâ insémme a de âtre léngoe eoropêe: "[...] Apelam lengatge estranh coma frances, engles, espanhol, lombard [...]", sàiva a dî "lengoàggi forèsti cómme françéize, ingléize, spagnòllo, lonbàrdo"^[53].

Da-o Quatroçénto a-o Seiçénto

Into córso do sécolo XV a letiatûa lonbàrda a l'à visciûo o prinçìpio de l'afermaçión do toscàn leterâio, co-a progrescîva sostituçión di vorgæ padén che, scibén ch'êan za stæti infloensæ da-o fiorentìn, àivan avûo scìnn-a quéllo moménto 'n inportànte ròllo aministratîvo e giurìdico^[54]. Tra i foutoî da toscanizaçión da coltûa lonbàrda gh'é stæto pròpio o dùcca de Milàn Ludovîco o Möo che, inti ànni do sò régno, o l'àiva ciamòu a-a sò córte di òmmi de coltûa da-a Repùbrica de Firénse, cómme prezénpio o Lionàrdo da Vìnci^[55]. Inti mæximi ànni, a-a córte di Sfórsa, o Lancìn Cùrzio o l'à scrîto de òpere into parlâ milanéize^[56].

Tra i sécoli XV e XVI di leteræ toschén comm'o Loîgi Pùlci e o Benéito Dêi àn publicòu, cómme 'na spécce de parodîa, di tèsti che contêgnan di caràteri lengoìstichi do parlâ de Milàn che, a ògni mòddo, no àn goæi de valô leterâio^[57], coscì cómme a Commedia e farse carnovalesche nei dialetti astigiano, milanese e francese misti con latino barbaro composte sul fine del sec. XV de l'astigiàn Zâne Zórzo Alión, dónde gh'é 'na pàrte scrîta inte 'n milanéize parodizòu^[58]. L'umanìsta fiorentìn Lionàrdo Salviâti, un di fondatoî de l'Académia do Brénno, o l'à publicòu a traduçión inte vàrri vorgæ (inclûzo o bergamàsco e o milanéize) de 'na stöia do Bocàccio, pe poéili paragonâ a-o toscàn, che, pe cónto sò lê, o l'êa quéllo de regìstro ciù èrto e erudîo^[59].

A partî da-o sécolo XV gh'é stæto i prìmmi svilùppi de 'na vêa letiatûa lonbàrda. Inta pàrte de levànte s'ascìste a-a publicaçión de poêxîe satìriche do bergamàsco Zâne Bresàn e da Massera da bé, 'na frottola (sàiva a dî 'na spécce de diàlogo tiatrâle) do bresciàn Galiàsso di Òrzi^[60]. Pe cóntra, da-e tære do lonbàrdo de ponénte sciòrte i Rabisch (arabéschi), òpera de l'Académia di Fachìn da valàdda de Blênio, a l'época sott'a-a direçión do pitô manierìsta Zâne Pòulo Lomàsso^[61].

Do prinçìpio do sécolo XVII gh'é e òpere do milanéize Fàbio Varéize, conosciûo da-a crìtica co-a nominâta de "poêta maledétto" ante litteram, mòrto de pèsta into 1630 e outô de poêxîe de crìtica sociâle, pàrte do rìcco filón anticlascicìsta de quélli ànni^[62]. Into 1610 l'é sciortîo o Varon milanes de la lengua de Milan, 'na spécce de diçionâio etimològico ch'o contêgne 'n çèrto nùmero de pòule milanéixi ascì, òpera de l'òsolàn Zâne Capis^[63]. De quélli ànni gh'é 'n âtro tratâto inportànte ascì, sàiva a dî o Prissian do Zâne Brêuxo Bìffi, tèsto do tùtto in milanéize dónde, pi-â prìmma vòtta, se parlâva de questioìn da pronónçia e da grafîa do vorgâ de Milàn^[64].

Tra i ezénpi de milanéize antîgo gh'é sto tòcco chi de Il falso filosofo do 1698, a-a scêna XIV do tèrso àtto, dónde o Meneghìn, personàggio do tiâtro milanéize che ciù tàrdi o l'é diventòu 'na màschera da comédia de l'àrte, o se prezénta depoî a-o tribunâ:

Into sécolo XVII gh'é stæto l'afermaçión da figûa do dramatùrgo Càrlo Màia Màggi, personàggio da-a grànde inportànsa p'avéi normalizòu a grafîa do milanéize e p'êse stæto o creatô da màschera milanéize do Meneghìn^[66]. De ciù, se peu ancón aregordâ o Françésco De Lemêne, amîgo e corispondénte do Màggi, ch'o l'é stæto l'outô de La sposa Francesca, prìmma òpera leterâia into modèrno parlâ lödigiàn^[67], e de 'na traduçión da Geruzalèmme liberâ^[68]. Inta Lonbardîa de levànte, sott'a-o contròllo da Repùbrica de Venéçia, gh'êa pe cóntra l'inportànte figûa do Càrlo Asònica che, co-a sò traduçión da Geruzalèmme liberâ, o l'à scrîto a ciù inportànte òpera leterâia bergamàsca do sécolo XVII^[69][70]. De lóngo into Seiçénto l'é stæto publicòu e prìmme bosinade, de poêxîe popolâri d'òcaxón scrîte in sce di papê volànti da atacâ inte ciàsse òpû da lêze ò cantâ in pùblico, ch'àn avûo tànto sucèsso da restâ bén bén comùn scìnn-a-i prìmmi decénni do sécolo XX^[71].

Sèteçénto e Eutoçénto

A letiatûa milanéize into sécolo XVIII a l'à avûo 'n fórte svilùppo: gh'é stæto di gréndi scritoî comm'o Carl'Antonio Tanzi e o Domenico Balestrieri, asociæ a 'na série de âtre figûe interesànte cómme, de lóngo da-e pàrte de Milàn, o Giuseppe Bertani, o Girolamo Birago e o Francesco Girolamo Corio; pe de ciù, l'avoxòu poêta Giuseppe Parini o l'à scrîto di conponiménti inta léngoa lonbàrda ascì^[72][73]. Fêua di confìn de Milàn o præve Biagio Bellotti o l'à scrîto a Mommena bustese, 'na comédia into parlâ bustòcco^[74]. A Bréscia l'êa atîvo o canònico Carlo Girelli, outô de poêxîe d'òcaxón. Tra i ciù inportànti scritoî lonbàrdi de quélli ànni, gh'é pöi stæto l'abòu Giuseppe Rota, outô de 'n gràn vocabolâio bergamàsco-toscàn-latìn inédito e de vàrie òpere poêtiche in oròbico, da lê de lóngo ciamòu "léngoa"^[75].

L'é da sto perîodo chi che coménsan a svilupâse inte 'n mòddo ciæo e caraterìstiche do lonbàrdo d'ancheu, fêua de quàrche particolaritæ fonética e da prezénsa do pasòu lontàn, che de pöco in sa o l'aviéiva comensòu a scentâ partìndo pròpio da Milàn, dónde e sò ùrtime testimoniànse remóntan a-o 1793, pe pöi càzze inte âtre çitæ, dónde coscì o s'é pèrso tra i ànni '40 e '50 de l'Eutoçénto, pe rexìste dónca sôlo inte localitæ ciù sperdûe scìnn-a-o 1875^{[76][n. 9]}, moménto da sò ùrtima testimoniànsa e da-o quæ o l'é stæto sostitoîo da tùtte e pàrte co-o perfètto.

O prinçìpio do sécolo XIX o l'é caraterizòu da-a figûa do Carlo Porta, conscideròu da-i studiôxi comm'o màscimo poêta da letiatûa lonbàrda, tànto ch'o l'é inclûzo tra i ciù gréndi poêti da letiatûa toscànn-a ascì^[77]. In particolâ, inte sò òpere gh'é çèrte tra e pónte ciù èrte de l'esprescivitæ da léngoa lonbàrda, cómme se peu védde inte di conponiménti cómme La Ninetta del Verzee, Desgrazzi de Giovannin Bongee, La guerra di pret e Lament del Marchionn de gamb avert^[77].

A ògni mòddo, di ànni do Porta, gh'é di âtri outoî inportànti ascì, cómme o Giuseppe Bossi, o Carlo Alfonso Maria Pellizzoni e, sorviatùtto, o Tommaso Grossi^[72]. Lê, amîgo do Manzoni e gràn amiratô do Porta, o l'à scrîto de òpere satìriche cóntra a-o govèrno oustrìaco (La Prineide), di romànzi in vèrsci (La fuggitiva) e di romànzi stòrichi in pröza (Marco Visconti) e in poêxîa ascì (Ildegonda)^[78].

A produçión poêtica in milanéize a l'êa coscì arivâ a 'na çèrta inportànsa tànto che, into 1815, o studiôzo Francesco Cherubini o l'à stanpòu 'n'antologîa da letiatûa lonbàrda inte quàttro volùmmi, ch'a conprénde e òpere da-o sécolo XVII scìnn-a quélle a lê contenporànie^[79].

Nêuveçénto e ancheu

Inta prìmma pàrte do sécolo XX o raprezentànte ciù avoxòu da letiatûa lonbàrda o l'é stæto l'avocâto milanéize Delio Tessa, ch'o s'é destacòu da-a tradiçión portiànn-a dàndo a-i sò scrîti di fórti træti esprescionìsti^[80]. Into méntre, a Bèrgamo o scrivéiva o Bortolo Belotti, avocâto lê ascì óltre che stòrico, minìstro e deputòu pe ciù legislatûe^[81].

Tra i personàggi de sto perîodo chi se peu ancón aregordâ o Speri Della Chiesa Jemoli, de Varéize, e o Gian Stefano Cremaschi, de Lödi^[82]. Gh'êa pöi o Franco Loi che, destacàndose pe têmi e grafîa da-a tradiçión leterâia milanéize o l'é ariêscîo a êse un di outoî ciù òriginâli da segónda meitæ do Nêuveçénto^[83]. Da-o Cantón Ticìn gh'é e òpere de Giovanni Orelli, ch'o l'à scrîto into sò parlâ, tìpico da Valàdda Leventìnn-a^[84]. De sto sécolo chi gh'é ancón e òpere d'outoî ch'àn dêuviòu o lonbàrdo pe òcaxoìn e ûxi ciù despægi, cómme l'Enzo Jannacci, o Giorgio Gaber, o Nanni Svampa e o Dario Fo, ch'o l'à goâgnòu o prémmio Nobel pi-â letiatûa into 1997^[82].

D'ancheu, a léngoa lonbàrda a l'é conosciûa de fêua di sò confìn lengoìstichi gràçie a I Legnanesi ascì, 'na conpagnîa de tiâtro ch'a raprezénta de comédie into parlâ legnanéize e ch'a l'é l'ezénpio ciù avoxòu do tiâtro en travesti inta penîzoa^[85]. Defæti a conpagnîa, fondâ a Legnàn into 1949 da-o Felice Musazzi, o Tony Barlocco e o Luigi Cavalleri, a l'é tra e ciù conosciûe into panoràmma do tiâtro eoropêo de léngoe regionâli. Inte sò raprezentaçioìn còmiche i comediànti de I Legnanesi propónn-an a-o pùblico de figûe satìriche da tìpica córte lonbàrda^[85].

Co-o prinçìpio do sécolo XXI l'é comensòu l'ûzo do lonbàrdo inta mûxica contenporània ascì, co-i péssi do Davide Van De Sfroos^[82] e-e traduçioìn in lonbàrdo de òpere do Bob Dylan^[86]. Gh'é pöi e clàsciche traduçioìn, ciù ò mêno lìbere, di gréndi scrîti da letiatûa mondiâle, con vàrie verscioìn lonbàrde de òpere cómme Pinòchio, I Spozoéi Inpromìssi, O prìnçipe picìn, a Divìnn-a Comédia e, pi-â letiatûa religiôza, i Evangêi ascì^[87].

Nòtte a-o tèsto

Nòtte bibliogràfiche

Stùddi generâli

• (IT) Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti Gallo-italici, Milàn, Giuseppe Bernardoni, 1853, p. 55.
• (IT) Giacomo Devoto e Gabriella Giacomelli, I dialetti delle regioni d'Italia, 2ª ed., Firénse, Sansoni, 1972.
• (IT) Glauco Sanga, Dialettologia lombarda. Lingue e culture popolari, Pavîa, Dipartimento di scienza della letteratura, Università di Pavia, 1984.
• (IT) Manlio Cortelazzo, Profilo dei dialetti italiani, Pîza, Pacini, 1988.
• (IT) Michele Loporcaro, Profilo linguistico dei dialetti italiani, Rómma-Bâri, Laterza, 2009, ISBN 88-42-08920-6.
• (IT) Lissander Brasca, Un problema nella classificazione delle lingue del gruppo gallo-"italico" all'interno della famiglia romanza, in Marco Trizzino, Il varco della Sfinge - Nuove etimologie nell'odierno orizzonte linguistico-etnografico, Rómma, LAS, 2020, pp. 153-170.

Diçionâi, gramàtiche e séncie variànte

• (LMO, IT) Francesco Cherubini, Vocabolario milanese-italiano, Milàn, Stamperia reale, 1814.
• (LMO, IT) Cletto Arrighi, Dizionario milanese-italiano, Milàn, Ulrico Hoepli, 1896.
• (LMO, IT) Carlo Azimonti, Linguaggio bustocco, Milàn, Industria d'arti grafiche P. Pellegatta, 1939.
• (LMO, IT) Gérard Zahner, Il dialetto della Val San Giacomo (Valle Spluga), Milàn, Vita e Pensiero, 1989, ISBN 88-34-30439-X.
• (LMO, IT) Giorgio D'Ilario, Dizionario legnanese, Legnàn, Artigianservice, 2003.
• (LMO, IT) Claudio Beretta, Parlate e dialetti della Lombardia. Lessico comparato, Milàn, Mondadori, 2003, ISBN 88-04-51475-2.
• (LMO, IT) Andrea Rognoni, Grammatica dei dialetti della Lombardia, Milàn, Mondadori, 2005.
• (LMO, IT) Francesco Bertolli, La parlata popolare di Lonate Pozzolo, Pro Loco Lonate Pozzolo, 2015.

Âtro

• (IT) Sergio Salvi, Le lingue tagliate: storia delle minoranze linguistiche in Italia, Milàn, Rizzoli, 1975.
• (IT) Cesare Saibene, Guide d'Italia: Milano, i laghi prealpini e la Brianza, la pianura lombarda, Milàn, Fabbri, 1986.
• (IT) Attilio Agnoletto, San Giorgio su Legnano dalla preistoria a oggi: storia, società, ambiente, Comùn de Sàn Zórzo in sciô Legnàn, 1992.
• (IT) Pietro Macchione, Olona: il fiume, la civiltà, il lavoro, Varéize, Macchione Editore, 1998.
• (EN) Regina Casey Thompson, The Erosion of Brianzolo: The Impact of Standard Italian on a Dialect and a Cultural Identity, College of William & Mary Undergraduate Honors Theses, Paper 206, 2015.

• Wikipedia a gh'à 'n'ediçión in léngoa lonbàrda (lmo.wikipedia.org)

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Lonbàrdo

• (EN) Lombard, in sce Ethnologue: Languages of the World, Ethnologue.
• (EN) UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger - Lombard, in sce unesco.org. URL consultòu o 17 màrso 2023.
• (LMO, IT) Dizionario milanese-italiano, in sce latuamilano.com. URL consultòu o 17 màrso 2023.
• (LMO, IT) Dizionario bergamasco-italiano, in sce ducatodipiazzapontida.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.
• (LMO, IT) LinguaLombarda - bibliotêca lonbàrda in sciâ Ræ, in sce lingualombarda.it. URL consultòu o 17 màrso 2023.