Договор Цветковиќ-Мачек

Администрација во 1920-тите и хрватското прашање

Југославија ефективно помина низ две повторувања на внатрешните административни граници. Во Видовденскиот устав од 28 јуни 1921 година, изготвен во големи делови од Никола Пашиќ и Светозар Прибиќевиќ, биле основани 33 административни области во тогашното наречено Кралство на Србите, Хрватите и Словенците. Овие биле створени на многу намерен начин за да биде максимизирана политичката моќ и застапеноста на етничкото српско население,^[5] а измената на Изборниот закон во јуни 1922 година дури и пропишал употреба на бројот на населението пред Првата светска војна, дозволувајќи и на Србија да ги игнорира нејзините огромни жртви за време на војната.^[6] Понатаму, начинот на кој уставот бил усвоен од Собранието, исто така, предизвикало незадоволство, бидејќи Хрватската републиканска селанска партија (ХРСП), најголемата регионалистичка партија во Хрватска, одбила да гласа, додека Комунистичката партија на Југославија (КПЈ) била исклучена. Ова им олеснило на Народната радикална партија (НРС) на Пашиќ и Демократската партија (ДС) на Прибиќевиќ, двете политички партии кои биле најпопуларни меѓу етничките Срби, да ја исполнат својата агенда.^[7]

На крајот, Видовденскиот устав ја институционализирал српската хегемонија во новата држава, а неговата ревизија станала клучна цел за високите опозициски гласови како што е водачот на ХРСП, Стјепан Радиќ. Радиќ бил застрелан од пратеникот од Црна Гора, Пуниша Рачиќ во Собранието во 1928 година, а Радиќ починал два месеци подоцна. Тој станал маченик за против-видовденската кауза, а малку преостанатата хрватска верба во уставот била разбиена. ХРСП повторно почнала да го бојкотира Собранието, а Видовденскиот устав станал неодржлив.^[8][9]

Почнувајќи од 1922 година, прашањето за вредноста и претпочитаниот метод на смирување кон неволниот хрватски партнер станало месна верзија на „хрватското прашање“ меѓу српската елита. Дури и „ампутација“, односно хрватска независност во корист на целиот систем, била разгледувана во повеќе наврати.^[10][11] Вообичаено, српската визија за ампутација вклучувала припојување на региони кои биле етнички мешани меѓу Хрватите и Србите од страна на Србија, наместо Хрватска. Ова ефективно би создало „Голема Србија“, наместо сојуз на јужните Словени.^[12][13] Од хрватска гледна точка, хрватското прашање било помалку насочено на смирувањето на Југославија како поголема целина, туку на одвојувањето на Хрватска од какво било влијание од Белград. Стјепан Радиќ станало прво лице на хрватското отцепничко движење. Тој осцилирал помеѓу пожелност кон целосна независност или конфедеративен модел на владеење со три уставно признати народи (Словенци, Хрвати, Срби) кои требале да створат независни и суверени национални држави пред доброволно да се приклучат на лабав сојуз. Други противречности во неговите политички убедувања ги вклучуваат оние за улогата на организираната религија, урбанизацијата и комунизмот.^[14] Неговиот поглед на границите на Хрватска, без разлика дали е тоа во Југославија или без, била проширена многу подалеку од современата хрватска национална држава и го вклучил и најголемиот дел од современата Босна и Херцеговина. Според мислењето на Радиќ, месните Бошњаци не биле посебна етничка група и всушност биле продолжение на хрватскиот народ, која биле „балканизирани“. Радиќ го употребил поимот „Балкан“ на погрден начин, бидејќи верувал дека Хрватска не е дел од Балканот.^[15] Овој хрватски став за статусот на Босна, кој се навраќа на мислители како Људевит Гај,^[16] бил сопоставен со српските националистички верувања кои се навраќаат на Вук Караџиќ, кој ги вклучувал Бошњаците како природен дел од српскиот народ.^[17] Како таков, секаков вид територијално решавање меѓу Србите и Хрватите веројатно би се случило без претставување на Бошњаците и би било на нивна штета.

Кралска диктатура во 1930-тите

По прогласувањето на Шестојануарскаа диктатура од Александар I, Видовденскиот устав бил укинат. Половина година подоцна, тој бил заменет со Уставот од 1931 година (исто така познат како Септемвриски устав), и земјата службено била именувана Кралство Југославија. Во Септемврискиот Устав, 33-те административни области од Видовденскиот устав биле заменети со девет бановини. Секој од нив го добил името по една река, а во случајот на Приморската Бановина, по крајбрежјето. Тие биле надворешно дизајнирани да избегнуваат конотации на историска, етничка, регионална или верска верност, но всушност биле продолжение на српската доминација во Југославија: Србите биле мнозинство во шест од девет бановини, Словенците мнозинство во Дравската, Хрватите во Савската и Приморската Бановина. За споредба, косовските Албанци и Македонците биле малцинства под српското мнозинство во Зетската и Вардарската Бановина, а Бошњаците (што во тоа време честопати биле нарекувани едноставно како Муслимани) биле поделени меѓу четири бановини (Врбаската, Зетската, Дринската, и Приморската Бановина), со што мнозинството немале во ниту една од нив.

Во деценијата по воспоставувањето на Кралската диктатура, половина дузина премиери (Живковиќ 1929-1932 година, Маринковиќ 1932 година, Сршкиќ 1932–1934 година, Узуновиќ 1934 година, Јевтиќ 1934–1935, Стојадиновиќ 1935–1939) доаѓале и заминувале, прво под наредба на кралот Александар I, а потоа, по атентатот на кралот во 1934 година, по желба на принцот Павле, кој служел како регент на малолетниот крал Петар II. Од овие премиери, Милан Стојадиновиќ имал најдолг мандат помеѓу 1935 и 1939 година, пред се поради светското економско закрепнување од Големата депресија. Сепак, тој бил идеолошки силен централист и се спротивставил на големите отстапки за малцинските движења, особено кога станува збор за хрватското прашање.^[18] Тој, исто така, го привлекол личниот гнев на принцот Павле, западно настроен англофил,^[19] со применување на прикази и реторика од италијанскиот фашизам.^[20] Владата на Стојадиновиќ паднала на почетокот на февруари 1939 година, кога тој ја загубил вербата во својот кабинет.^[21] Регентот го заменил со Драгиша Цветковиќ на 5 февруари. Цветковиќ ќе остане премиер до југословенскиот државен удар во март 1941 година, непосредно пред германската инвазија на Југославија. Цветковиќ не бил особено популарен во родната Србија, ниту кај поддржувачите на власта ниту кај опозицијата. Како таков, тој се обиде да склучи договор со Владко Мачек, кој стана водач на хрватското регионалистичко движење по смртта на Радиќ.^[22]

Улогата на Хрватите во владата, 1918–1939 година

Стјепан Радиќ првично го бојкотирал југословенското Собрание со својата Хрватска селанска партија во раните 1920-ти и бил отворено непријателски настроен кон југословенската монархија како државен апарат и самото членство на Хрватска во југословенската држава. Тој се вклучил во отворено непријателска реторика кон српската елита и морал да замине во странство во јули 1923 година по налогот за апсење поради говор со навреда кон кралицата Марија.^[23] Радиќ дури ја вклучил својата партија во Крестинтерната во Советскиот Сојуз во 1924 година,^[24][25] иако кралот Александар отворено ги поддржувал руските бели против болшевиците во Руската граѓанска војна.^[26] Отвореното кокетирање на Радиќ со комунизмот, кое било длабоко презрено во српскиот политички естаблишмент, дури делумно довело до пад на власта на Давидовиќ,^[27] првата која не била предводена од Радикалната партија. Меѓутоа, во средината на 1920-тите, тој ја свртел својата идеологија во затвор, ги прифатил и монархијата и Уставот и почнал да работи со неговата преименувана Хрватска селанска партија (ХСС, зборот „републиканска“ бил исфрлен од името), од рамките на државниот систем.^[28] Краток сојуз помеѓу ХСП на Радиќ и Радикалната партија на Пашиќ, створен на 18 јули 1925 година, не довел никаде поради меѓусебниот и јавен презир, а ХСП ја прекинала соработката со радикалите на почетокот на април 1926 година.^[29]

По смртта на Радиќ во 1928 година, партијата дошла под водство на Владко Мачек на 13 август 1928 година, кој дополнително ја свртел во корист на буржоаските политички кругови и интелектуализмот, далеку од селскиот и селанскиот аграризам првично замислен од Радиќ. Нему му била понудена можноста да ја води југословенската влада како премиер во јули 1932 година, откако кралот накратко ги разрешил Петар Живковиќ и Воислав Маринковиќ, но Мачек одбил.^[30] За време на кралската диктатура, тој создал моќни политички сојузи во опозицијата. Прво, ХСП се здружила со Демократската партија за да создадат Демократски селански сојуз, потоа се здружил со други сили како Словенечката народна партија и Југословенската муслиманска организација за да стане целосна „Обединета опозиција“. Овие сојузи успеале да постигнат добри изборни резултати и покрај отворено пристрасниот политички систем што го воспоставило Септемврискиот устав од 1931 година. Списокот на здружената опозиција успеал да обезбеди 45% од гласовите во декември 1938 година, што дополнително го поткопувала авторитетот на премиерот Стојадиновиќ.^[31] Стојадиновиќ потоа бил заменет со Цветковиќ во февруари 1939 година.^[21]

Преговори

Цветковиќ бил назначен за премиер поради неопходноста што регентот Павле ја видел веднаш да се смири со хрватските регионалисти. Преку посредници во ХСП, Цветковиќ се сретнал со Мачек во Загреб на прелиминарни разговори.^[32] Цветковиќ и Мачек би можеле да заработат еден од друг: Цветковиќ би можел да добие легитимитет со многу потребен легитимитет кај хрватскиот народ, а со тоа и кај обединетата опозиција,^[22] додека Мачек би можел да ја исполни својата регионалистичка агенда за зголемување на хрватската автономија. Преговорите траеле од април до август 1939 година и го создале Договорот (српскохрватски: Sporazum).^[3] Договорот бил завршен на 20 август 1939 година, а ратификуван на 26 август.^[33]

Услови

Условите на договорот биле како што следува: Политика (27 август 1939) с.р:Споразум Цветковић—Мачек (1939) (на српски). стр. 3 – преку Викиизвор .

• Член I
  • Ќе биде создадена нова влада за Бановина Хрватска.
• Член II
  • Савската и Приморската Бановина ќе станат Бановина Хрватска.
  • Дополнително, на тие две бановини ќе бидат додадени и мнозинските хрватски делови од регионите на Дубровник, Шид, Илок, Брчко, Градачац, Травник и Фојница.
  • Делови од гореспоменатите региони без хрватско мнозинство ќе бидат одвоени и нема да бидат припоени кон Бановина Хрватска.
• Член III
  • Србите, Хрватите и Словенците треба да бидат еднакви пред законот во новата Бановина, како и во земјата воопшто. На трите етнички групи им се гарантира еднаков пристап до положбите во јавната служба во земјата.
  • Верската еднаквост е загарантирана. Уставот на новата Бановина ќе гарантира еднакви основни граѓански и политички права.
• Член IV
  • Внатрешните задачи на земјоделството, трговијата и индустријата, шумите и рудниците, градежништвото, социјалната политика, јавното образование, правдата и внатрешната администрација ќе бидат префрлени во јурисдикција на Бановина Хрватска. Бановината ќе соработува со военото раководство кога станува збор за концесии за рударство кои се од интерес за националната одбрана.
  • Сите други работи, како и „прашањата од особено значење за државата“, како што се националната безбедност, сузбивањето на деструктивната пропаганда, полициското разузнавање, заштитата на јавниот ред и други, ќе останат на сојузната влада.
  • На Хрватска ќе и биде обезбедена „неопходна финансиска автономија“, но на военото раководство ќе му се обезбеди неопходното влијание во производството и логистиката во Хрватска за да се обезбеди националната одбрана.
• Член V
  • Заедничка законодавна власт на кралот и Собранието во јурисдикција на Бановината.
  • Создавање посебно Собрание за Бановината, слободно избран со универзално, рамноправно, непосредно и тајно гласање. Ќе се гарантира застапеноста на малцинствата.
  • Кралот ќе ги извршува своите административни овластувања во рамките на Бановината преку бан.
  • Забраната, именувана и разрешена од кралот, е одговорна пред кралот и Собранието.
  • Писмените акти на кралската власт мора да бидат проследено потпишани од страна на банот за да бидат применувани во рамките на Бановината Хрватска.
  • Создавање Уставен суд за решавање на споровите меѓу сојузната влада и Бановината.
• Член VI
  • Територијалниот обем и јурисдикционите права на Бановина ќе бидат загарантирани со посебна уставна одредба. Оваа одредба не може да се промени без согласност на Бановина.
• Член VII
  • Сојузната влада се согласува да донесе какви било нови закони кои би можеле да бидат неопходни за спроведување на договорот.

Понатаму, иако не било официјализирао во договорот, Мачек влегол во кабинетот како вицепремиер. На колегите на Мачек им биле доделени уште четири функции во кабинетот, создавајќи ја Владата на национален договор.^[34][35] Првиот и единствен бан бил Иван Шубашиќ, ветеран од Првата светска војна, кој бил избран од регентот „Хрват на Србите“ со надеж дека ќе го смири српското јавно мислење за договорот со Хрватите, иако гестот имал мал ефект врз негативната српска реакција на договорот.^[35]

Исход

За делот на ХСП од Селанско-демократската коалиција, договорот значел дека, исто како што направила ХРСП со Видовденскиот устав, партијата сега ефективно функционирала во рамки на Септемврискиот устав и почнала да соработува со уставниот систем што претходно го отфрлила.^[36] Меѓутоа, Мачек се приближил колку што можела да ја заврши хрватската автономија без целосна независност: Хрватска сега имала бан меѓу себе и кралот, и имала свое Собрание (хрватски: Sabor) во Загреб, кое требало да се грижи за нејзините работи. Понатаму, тој постигнал пет владини функции за себе и за своите колеги.^[32] Сепак, одредбите од договорот биле привремени. Меѓутоа, планираните ревизии никогаш не се случиле, бидејќи Втората светска војна донело крај на Кралството Југославија.^[3]

Новата Бановина Хрватска сочинувала околу една третина од територијата на целата земја. Хрватите сега биле единствената етничка група во Југославија со свој посветен политички ентитет во рамките на Кралството Југославија,^[3] но населението исто така содржело 20% Срби и 4% Бошњаци.^[34]

Поголемиот дел од одредбите на договорот останале неисполнети, бидејќи избувнувањето на Втората светска војна во истата недела од ратификацијата на договорот и евентуалното вклучување на Југославија по германската инвазија во април 1941 година го спречило неговата политичко остварување.^[34]

Реакција

Хрватска

Хрватската реакција во рамките на Југославија била, барем на почетокот, воглавно позитивна, бидејќи Хрватите, конечно, имале своја автономна влада и етнички дефиниран територијален ентитет што требал да биде наречен свој. Сепак, и фашистичките усташи и хрватските комунисти не биле задоволни што спогодбата останала без целосна независност.^[34] На позитивното мислење дополнително му помогнала и тоа што договорот добил легитимитет од неговите спонзори, особено Мачек, кој бил популарен како бранител на хрватските национални интереси.^[37] Позитивното мислење за договорот меѓу Хрватите, сепак станувало сè полошо бидејќи спроведувањето на договорот заглавило и се појавиле економски тешкотии во врска со почетокот на Втората светска војна.^[34]

Србија

Српската реакција била огорчена: 800.000 етнички Срби, околу 20% од населението на Бановината, сега биле предмет на хрватското Собрание, а пристапувањето на Хрватот Мачек во функцијата вицепремиер, било сфатено како уште повеќе како навреда.^[35] Понатаму, фактот на самото постоење на хрватска бановина довело до политички повици за истото уредување за Србија. Слободан Јовановиќ од Српскиот културен клуб дал предлог кој би ги вклучил остатокот на Босна и Херцеговина, остатокот на Црна Гора и вардарскиот дел на Македонија во бановина на српските земји. Овој предлог достигнал фаза на планирање во средината на 1940 година, но никогаш не бил остварен поради зголемениот притисок врз земјата од Втората светска војна.^[34][32] И православното свештенство и офицерската класа на југословенските вооружени сили биле отворени во своето противење на договорот.^[38] Дури и во либералните српски кругови, каде што Уставот од 1931 година не бил популарен, договорот бил отфрлен. Но, меѓу српските либерали, главниот гнев не бил кај српската влада која ги предала Србите, туку кај хрватската страна на договорот, како што Хрватите преку соработката со авторитарната влада го легитимирале и авторитарниот систем воопшто и конкретно Уставот од 1931 година.^[38] И либералите и конзервативците во Србија, сепак, положиле барем дел од вината во нозете на премиерот Цветковиќ, кој наскоро бил уште помалку популарен во Србија од неговиот авторитарен претходник Стојадиновиќ.^[39] Општо земено, договорот повторно ги оптоварил српско-хрватските односи, кои се воглавно се подобриле за време на обединетото противење на хрватските и српските либерали против авторитетот на централната влада.^[38] Главниот ефект на создавањето на Бановина Хрватска врз политичките ставови на повеќето српски творци на политики бил крајот на идеологијата на централизмот (исто така наречена унитаризам). До крајот на 1930-тите, повеќето српски политичари се залагале за сојузен систем и сакале да ги имитираат правата на хрватската автономија за Србите.^[34]

Остатокот од Југославија

Бошњаците муслимани биле особено огорчени, бидејќи претходно веќе мораа да се справуваат со поделбата меѓу четири различни бановини, во кои сите биле малцинства. Сега, две од овие бановини биле споени во национална единица, што на Бошњаците им било одбиено,^[40] заедно со самото признавање како национална подкултура во Југославија, кое од нејзиното основање било првенствено дизајнирано околу Србите, Хрватите и Словенците. Не само што делови од бошњачкото население (4% од вкупното население на Бановина Хрватска) сега живее под хрватска власт, туку и нацртите за српска бановина од страна на Јовановиќ и Српскиот културен клуб се заканил да ја поткопа културната и политичката автономија и на преостанатите Бошњаци.^[34] Само еден член на новиот кабинет Цветковиќ-Мачек бил член на Југословенската муслиманска организација, што дополнително го зголемил впечатокот дека Хрватите склучиле договор со Србите за поделба на Босна и Херцеговина на штета на Бошњаците.^[32]

За Словенците, работата била помалку за можно неизбежно национално уништување како во случајот со Босна и Херцеговина, туку повеќе за еднаквост меѓу трите народи.^[34] Словенците вообичаено стоеле рамо до рамо со Хрватите во заеднички скептицизам кон централната српска власт, но сега Хрватите очигледно склучиле договор со Србите што им доделил посебен третман, вклучително и посебно национално собрание што Словенија го немала. Иако Дравската Бановина била нешто блиску до исклучиво словенечка административна единица, таа немала ниту една посебна автономија како што имала Бановината Хрватска. Додека имало повици за Бановина Словенија, заканата од соседните Италија и Германија и Втората светска војна што брзо се проширувала, наскоро надворешните закани добиле предност.^[32]