Парагвай

Бүгд Найрамдах Парагвай Улс
*República del Paraguay* (Испани)
*Tavakuairetã Paraguái* (Гуарани)
Бүгд Найрамдах Парагвай Улс República del Paraguay (Испани); Tavakuairetã Paraguái (Гуарани);
	Төрийн далбаа Сүлд
	Уриа: Paz y justicia (Испани); "Энх тайван ба шударга ёс"
	Төрийн дуулал: ; Himno Nacional Paraguayo (Испани); "Парагвайн төрийн дуулал";
	Парагвай улсын байршил (хар ногоон) Өмнөд Америк (саарал)
Нийслэл ба томоохон хот	Асунсьон; 25°16′S 57°40′W / 25.267°S 57.667°W
Албан ёсны хэл	Испани; Гуарани хэл;
Шашин (2018)	96.1% Христ 88.3% Католик; 7.8% бусад урсгал; ; ; 2.6% Шашингүй; 0.4% бусад; 0.8% мэдэгдээгүй;
Ард түмний нэршил	Парагвайчууд‎
Төр засаг	Нэгдмэл ноёрхогч-намын ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс
• Ерөнхийлөгч	Сантьяго Пенья
• Дэд Ерөнхийлөгч	Педро Аллиана
Хууль тогтоох байгууллага	Конгресс
• Дээд танхим	Сенат
• Доод танхим	Төлөөлөгчдийн танхим
Тусгаар тогтнол (Испаниас)
• Тунхагласан	5 сарын 14, 1811
• Хүлээн зөвшөөрөгдсөн	11 сарын 25, 1842
• Одоогийн үндсэн хууль	6 сарын 20, 1992
Газар нутаг
• Нийт	406796 км2 (59)
• Усны эзлэх талбай (%)	2.6
Хүн ам
• 2023 тооцоо	7,439,863 (104)
• Нягтаршил	18/км2 (210)
ДНБ (ХАЧТ)	2022 тооцоо
• Нийт	▲$108.4 тэрбум (94)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $14,528 (98)
ДНБ (нэрлэсэн)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ $41.88 тэрбум (98)
• Нэг хүнд ноогдох	▲$5,615 (104)
ОТББИ (2020)	43.5; дундаж
ХХИ (2021)	▼ 0.717; өндөр · 105
Мөнгөний нэгж	Гуарани (PYG)
Цагийн бүс	UTC–4 (PYT)
• Зуны цаг (ЗЦ)	UTC–3 (PYST)
Огнооны формат	өө/сс/жжжж
Жолооны тал	баруун
Утасны томьёо	+595
Домэйн нэр	.py

Бүгд Найрамдах Парагвай Улс хэмээх Парагва́й (исп. Paraguay, гуа. Paraguái) нь Өмнөд Америкийн төв хэсэгт оршдог бүрэн эрхт улс юм.

Дорнод талаараа Бразил, өрнөд талаараа Боливи, өмнөд талаараа Аргентинтай хиллэдэг далайд гарцгүй орон бөгөөд Атлантын далай руу нутгийн төвийн Парагвай мөрөн болон дорнод хэсгээр урсах Парана мөрний усаар аялан очих боломжтой. 406,796 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, 2002 оны байдлаар 7.6 сая хүн амтай. Нийслэл бөгөөд хамгийн том хот нь 530 мянган хүнтэй Асунсьон хот юм. Албан ёсны хэл нь испани болон гуарани хоёр хэл юм.

Испанийн колоничлогчид 1524, 1537 онд ирэн Асунсьоныг үүсгэн байгуулжээ. 17-р зуунд Парагвайд еврей номлогчид ирж христийн шашин, Европ соёлыг нутгийн гуарани хүмүүст таниулжээ. 1767 онд еврейчүүд Испаниас хөөгдсөний дараа Парагвай цөөн хот сууринтай зах хязгаарын колони болжээ. 19-р зууны эхэнд Парагвай тусгаар тогтносны дараа үндсэрхэг, ертөнцөөс тусгаарлах, гадаадын худалдааг хаагч зэрэг бодлого бүхий авторитар хэд хэдэн дэглэмийг сольжээ. 1864-1870 онд болсон Парагвайн дайны дүнд Аргентин, Бразил, Уругвайн гурвалсан эвсэлд дийлдсэнээр дайны өмнөх нутгийнхаа 25-33%, хүн амын талыг тус тус алджээ. 20-р зуунд Боливитой Чакогийн дайн (1932-1935)-д байлдан дийлж нутгаа өргөтгөсөн ба дөчин жил Альфредо Стресснер гэх диктатортой байснаа 1989 онд түүнийг буулгажээ.

Парагвай одоо ардчилсан дэглэмтэй, хөгжиж буй орон юм. НҮБ, Меркосур, АТОБ зэрэг олон улсын байгууллагыг анх байгуулагдахад элсчээ. Асунсьоны дэргэдэх Луке хотод Өмнөд Америкийн хөлбөмбөгийн холбооны төв байр байрладаг.

Парагвайн 7 сая гаран хүн амын олонх нь местисо (цагаан арьстан, индианы холимог) байх ба гуарани хэл соёл үлэмж нөлөөтэй. Хүн амын 90% нь испани хэлний хамтаар гуарани хэлний ямар нэг аялгуугаар ярьдаг.

Түүх

Индиан ба колони

Испаничуудыг ирэхээс өмнө Парагвайн дорно хагаст гуарани, өрнөд хагаст гуайкуру хүмүүс оршин байв. Нутгийн дундуур урсах Парагвай мөрөн дорнод хагасын тариачин гуарани, өрнөд хагасын нүүдэлчин аймгуудыг заагладаг байжээ. Нутгийн уугуул эдгээр хүмүүсийн хэл яриа нь таван өөр бүлэг байх ба мөн дотроо олон овог аймаг болно. Өдгөө эдгээр хүмүүс 17 янз яс үндэс болон тэмдэглэгддэг.

Европоос анх испаничууд 1516 онд энд ирсэн ба 1537 онд Асунсьоныг үүсгэн байгуулж эндэх колонийн төв болов. 18-р зуунд еврей номлогч нар ирж нутгийн индианчуудыг христийн шашинд оруулж байсан ба 150 жилийн турш дэлгэрээд 1767 онд Испанийн хаан еврейчүүдийг хөөснөөр төгсчээ. Эдгээр еврейн балгас нь өдгөө ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвд бүртгэгдсэн. Нутгийн баруун хэсгийн нүүдэлчид христийн шашнаас удаан татгалзаж, нэлээн хожуу буюу 18-19-р зуунд местисод уусчээ.

Тусгаар тогтнол

1811 оны 5-р сарын 14-нд Парагвайд Испанийн даргачийг буулгаж тусгаар тогтножээ. 1814-1840 он хүртэл Парагвайг Хосе де Франсия дарангуйлан удирдаж гадаад ертөнцөөс Парагвайг тусгаарласан ба тэрээр Францын Жан Жак Руссогийн Нийгмийн гэрээнд суурилсан утопи нийгмийг байгуулахыг оролджээ. Тэрээр католик сүмийн хүчийг ихээр бууруулж, цагаан арьстан нь зөвхөн хар арьстан, мулатто эсвэл нутгийн индиан гэрлэхийг зөвшөөрсөнөөр холимог арьстан буюу местисо нийгмийг бий болгов.

1840 онд цэргийн дэглэм тогтосны дараа 1841 онд Франсиягийн хамаатан Карлос Лопес төрийн эрхэнд гарч Парагвайг орчин үед дэвшүүлж, гадаад худалдааг нээжээ. Аргентинтай үл довтлох гэрээ байгуулж 1842 онд Парагвайн тусгаар тогтнолыг албан ёсоор зарлан тунхаглав. 1862 онд түүний ахмад хүү Франциско Лопес угсаа залгажээ. Лопесын удмынхан Парагвайг нэгэн том хувийн эзэмшил шиг л бүх бараа таваар, бүх салбарыг хянаж, төвлөн захирч байв. Бүх экспортод төр оролцож байв. Мод, ургамлын худалдааг Парагвай хийж байсан. Парагвайн удирдагчид дотооддоо өөрсдийгөө хангахыг зорьж, гадны зээлээс татгалзаж, гадаадын импортын бараанд өндөр татвар тавьж байв. Энэхүү протекцонист арга нь нийгмийг өөрсдийгөө хангуулж Аргентин, Бразилын өрөнд орохоос хамгаалжээ. Парагвайд боол байсан боловч их биш байсан ба 1844 онд хуулиар боолын ёсыг хуулиар хоригложээ. Эцэг Карлос Лопесын үед Парагвайн зэвсэгт хүчнийг орчин үеийн болгож, Хумайта цайзыг бэхлэн сайжруулжээ. Гадаадын 200 техникчийг хөлслөн суурин утасны шугам суурилуулсан бол төмөр зам, оёмол эдлэл, цаас боовсруулах, усан онгоц, зэвсэг, дарь үйлдвэрлэлд гаднаас тусламж авчээ. 1850 онд Ибикуй гэх их буу үйлдвэрлэжээ. Мөрний усан дээр цэргийн зориулалттай бооомт Гран Чако дахь Апа голд бэхлэлт хийжээ. Хүү Франциско Лопесийн үед нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийг үргэлжүүлжээ.

Парагвайн дайн

1864 оны 10 сарын 12-нд Бразил нь Аргентин болон Уругвайн улаантантай холбоолон Уругвайн цагаантан төрийг унагахаар довтлов. Франциско Лопес үүний дараа 1864 оны Бразилын Мато Гроссо руу довтолж, 1865 оны 3-р сарын 23-нд Аргентинд дайн зарлав. Уругвайд төр эргэж улаантан Венансио Флорес 1865 оны 2 сарын 22-нд төрийн эрхэнд гарав. 1865 оны 5 сарын 1-нд дээрх гурван хөрш орон Гурвын эвсэл үүсгэжээ.

1870 онд Серро Корагийн тулалдаанд Парагвай ялагдаж маршал Франциско Лопес алагдав. Парагвай нутаг дэвсгэрийнхээ 25-33%-ийг Аргентин, Бразилд алдсаны дээр их хэмжээний дайны өрөнд орж хамгийн гол нь хүн амын тал хувь үрэгджээ. Дайны хохирлын талаар Уильям Рубинштейн бичихдээ "Парагвай 450-900 мянга гаруй хүнтэй байснаас 200 мянган хүн л үлдсэн. Үүнээс 28 мянган насанд хүрсэн эрэгтэй байв" гэжээ. 1869 онд Бразилын цэрэг Асунсьоныг эзлэн дээрэмдэж Парагвайн үндэсний архивын материалыг Рио-де-Жанейро руу зөөж аваачсан нь Парагвайн колонийн өмнөх үе болон тусгаар тогтнолын үеийн түүхийн бичиг сэлтийг бууруулжээ.

20-р зуун

1904 онд Парагвайн засгийн эрхэнд Либерал нам гарсан ба 1904-1954 оны хооронд удирдсан тус нам 33 удаа засгийн газраа сольжээ. 1922 онд намын доторх фракцийн зөрчлөөс иргэний дайн гарав. 1932-1935 онд Чакогийн дайнаар Парагвай ялалт Чако нутагт газар нутгаа тэлж авчээ. 1936 онд хувьсгалаар Рафаэль Франко хурандаа төрийн эрх авч байсан бол 1940-1948 онд Ихинио Мориниго генерал улсыг удирджээ. 1947 онд иргэний дайн дэгдэсний нэг талд Зөвлөлтийн талын Рафаэль Франко, нөгөө талд Америкийн талын Ихинио Мориниго байв. 1954 онд төрийн эргэлт хийн гарч ирсэн Колорадо намын Альфредо Стресснер 1989 оныг хүртэл улсыг удирдан чиглүүлжээ. Түүний үед зарим талаар орчин үеийн дэвшилт, зарим талаар хүний эрхийг дарангуйлсан гэж тэмдэглэгдсэн. Түүнийг буусны дараа ч түүний Колорадо нам 2008 оныг хүртэл улс төрд давамгайлсан.

Орчин үе

Стресснерийг генерал Андрес Родригес цэргийн эргэлтээр түлхэн унагаж улс төр, хууль, эдийн засгийн шинэтгэлийг эхлүүлж Стресснерийн гэр бүлд олгогдсон байсан газрыг хураан авч ядуу 19 мянган өрхөд тараан олгожээ. 1990-ээд он улс төрийн хувьд тогтворгүй, төрийн эргэлтийн оролдлого, тэмцэл хөдөлгөөн их, засгийн газрын солигдол их байв. 2008 оны сонгуулийн дүнд Колорадо нам 60 жил төр барьсаны дараа Фернандо Луго сонгогджээ. Түүний засгийн газар авлигыг бууруулах, эдийн засгийн тэгш бус байдлыг арилгах хоёр гол зорилго тавьсан. 2012 онд хугацаанаасаа өмнө Луго огцров. 2013-2018 онд Хорацио Картес, 2018 оноос хойш Марио Бенитес нар ерөнхийлөгчөөр ажилласан нь хоёул консерватив Колорадо намын төлөөлөл байна.

Төр засаг

Парагвай нь төлөөллийн ардчилсан дэглэмтэй бүгд найрамдах улс. Эрх мэдлийн гурван салаа мөчиртэй, олон намын тогтолцоотой. Эрх мэдлийн гурван салбар:

Хэрэгжүүлэх эрх мэдэл нь улсын тэргүүн буюу Ерөнхийлөгчийн гарт байна. Ерөнхийлөгч нь Сайд нарын зөвлөлийн гишүүдийг нэр дэвшүүлдэг. Ерөнхийлөгч Асунсьон дахь Лопесын ордонд байрлан ажилладаг. Ерөнхийлөгч нэг шаттайгаар дийлэнх олонхийн саналаар сонгодог.
Хууль тогтоох эрх мэдэл нь хоёр танхимт Улсын их хурал (Конгресс) байна. Доод танхим буюу 80 гишүүнтэй Төлөөлөгчдийн танхим нь пропорциональ төлөөллийн тогтолцоогоор 5 жил тутамд сонгогддог. 45 гишүүнтэй Сенатын танхим нь мөн 5 жилд пропорциональ төлөөллийн тогтолцоогоор сонгогддог.
Шүүх эрх мэдэл нь гурван шаттай байх ба Дээд шүүх 9 гишүүнтэй байна. Шүүх нь хэрэгжүүлэх болон хууль тогтоох эрх мэдлээс хараат бус байна.

Улс төр

2018 оны ерөнхий сонгуульд Колорадо намаас нэр дэвшсэн Марио Бенитес 48.96% санал авч сонгогдсон ба удаах өрсөлдөгч нь 45.08% санал авсан гол өрсөлдөгч нь Их шинэчлэлийн үндэсний эвсэлээс нэр дэвшсэн Эфрайн Альери байжээ. Сенатын танхимд 45 суудалтайгаас Колорадо нам 32% санал авч 17 суудал, 24% санал авч Үнэн радикал либерал нам 13 суудал бол бусад 15 суудлыг зургаан нам эвсэл хуваан эзэлсэн. Төлөөлөгчдийн танхимын 80 суудлаас Колорадо нам 39% санал авч 42 суудлыг буюу дийлэнх олонхийг эзэлсэн бол Үнэн радикал либерал нам 17 суудал, Их шинэчлэлийн үндэсний эвсэл 13 суудал, бусад 4 нам эвсэл 8 суудал авчээ. Мөн сонгуулиар орон нутгийн засаг дарга нарыг сонгосон ба Колорадо намын нэр дэвшигчид дийлэнхэд нь сонгогджээ.

Засаг захиргааны хуваарь

Парагвай улс улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл улс бөгөөд нутгаа засаг захиргааны зорилгоор 17 аймаг (исп. departamento → департмент), 1 нийслэлийн тойрог (исп. distrito capital) болгон 18 хуваадаг. Үүнд:

#	Нутгийн нэр	Засаг захир- гааны төв	Хүн ам (2021 оны тооцоо)^[8]	Нутаг дэвсгэр (км²)	Цааш тойрогт хуваагдах тоо
1	Нийслэлийн тойрог	Асунсьон	524,559	117	1
2	Консепсьон	Консепсьон	261,976	18,057	14
3	Сан Педро	Сан Педро	463,126	20,007	23
4	Кордильера	Каакупе	323,273	4,953	20
5	Гуайра	Вильяррика	247,747	3,991	18
6	Каагуасу	Коронель Овьедо	609,803	11,479	22
7	Каасапа	Каасапа	205,031	9,503	11
8	Итапуа	Энкарнасьон	622,565	16,536	30
9	Мисьонес	Сан Хуан Баутиста	168,130	9,568	10
10	Парагуари	Парагуари	278,957	8,710	18
11	Альто Парана	Сьюдад дель Эсте	854,943	14,898	22
12	Сентраль	Арегуа	2,210,109	2,665	19
13	Ньеэмбуку	Пилар	93,287	12,155	16
14	Амамбай	Педро Хуан Кабальеро	204,169	12,935	6
15	Канендию	Сальто дель Гуайра	254,978	14,677	16
16	Пресиденте Аес	Вийя Аес	129,951	72,917	10
17	Альто Парагвай	Фуэрте Олимпо	18,330	82,394	4
18	Бокерон	Филадельфия	71,836	91,676	4
–	Парагвай	Асунсьон	7,359,000	406,796	273

Газар зүй, түүхийн нөхцлөөр нутгаа мөн Чако (Бокерон, Альто Парагвай, Пресиденте Аяс гурван аймаг багтана) болон Орьенталь («дорнод») гэж хоёр муж болгон ангилдаг.

Цэрэг зэвсэг

Парагвайн зэвсэгт хүчин нь хуурай зам, усан зам, агаарын гэсэн 3 салбартай. Улсын ерөнхийлөгч нь зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч байна.

Парагвайн 18 нас хүрсэн, тухайн онд хүрэх бүх эрэгтэйчүүд нэг жилийн хугацаатай цэргийн алба хаадаг. 16-49 насны буюу цэргийн насны эрчүүдийн тоо 1.6 сая болно. Жил болгон 73 мянган хүн цэргийн алба хаах насанд хүрдэг. Үүнээс гадна үндсэн цэргийн албан хаагчийн тоо 15.6 мянга, цагдаа хууль сахиулах ажилтны тоо 14.8 мянга байгаа бол бэлтгэл хүчний тоо 168 мянган хүн байна. Улсын төсвийн 1%-ийг цэрэг зэвсэгт зарцуулдаг.

Парагвайд 2005 оноос хойш үргэлжилж байгаа бага хэмжээний бослого байгаа бөгөөд одоогоор 150 хүн, жилдээ 10 орчим хүн үүнээс болж нас бардаг.

Парагвай нь бүс нутгийн алан хядлага, хар тамхины эсрэг зэргэлдээх Аргентин, Бразил болон АНУ-тай хамтран ажиллах гэрээтэй. 2019 онд эдгээр улсын "гурван фронт" хэмээх уулзалтыг өөрийн оронд зохион байгуулсан. 2005 онд газар нутаг дээрээ АНУ-тай хамтран цэргийн сургуулилт хийсэн.

Гадаад харилцаа

Парагвайн гадаад бодлого нь хөрш орнуудтай сайн харилцааг би болгох, бүс нутгийн хамтын ажиллагаанд оролцоход байна. 1945 онд НҮБ байгуулагдахад гишүүнээр элссэн. Дэлхийн банк, Америк тивийн банк, Олон Улсын Валютын Сан зэрэг санхүүгийн байгууллагуудын гишүүн бөгөөд Америк тивийн орнуудын байгууллага, Латин америкийн Интеграцичлалын холбоо, Рио бүлэг, Интерпол, Меркосур (Өмнөд Америкийн нэгдсэн зах зээл) зэрэг олон улсын байгууллагад элсчээ.

Улс төрийн түвшинд, дипломат харилцаа, олон улсын харилцааг Хэрэгжүүлэх засгийн салбар болох Гадаад Харилцааны яам хариуцдаг. Монгол улс болон Парагвай улсын хооронд 2003 онд дипломат харилцаа тогтсон. 2019 онд Монгол-Парагвайн хооронд харилцан 90 хоног визгүй зорчих гэрээ байгуулагдсан. Парагвай бусад хөрш улсаас ялгаатай нь 1957 онд Тайваньтай дипломат харилцаа тогтоосон ба харин Хятад (БНХАУ)-тай дипломат харилцаагүй ажээ.

Газар зүй

Парагвай нь Өмнөд Америкийн төв хэсэгт өмнөд өргөргийн 19-28 градус, өрнөд уртрагийн 54-63 градус хооронд байрладаг. Нутгийн голоор Парагвай мөрөн урсана. Парагвай мөрөн урссаар нутгийн дорнод хилээр урсах Парана мөрөн руу цутгана. Нутгийн өмнөд хилээр Пилькомайо мөрөн урсаж Парагвайд цутгана. Парагвай мужийн өрнөд газар нь Их Чакогийн хэсэг юм. Нутгийн дорнод өмнөд хэсэг гүний ус ихтэй буюу Гуаранын гүний усанд хамаарна. Хэдий далайд гарцгүй боловч нуурын эргүүд нь алдартай.

Уур амьсгал

Ерөнхийдөө тропикийн болон субтропикийн уур амьсгалтай. Парагвай борооны болон хуурай гэсэн хоёр улиралтай. Салхи гол үүрэгтэй. 10-р сараас 3-р сарын хоорондо умардаас Амазоны сав газрын зөөлөн салхи үлээх бол 5-р сараас 8-р сард Андын нурууны хүйтэн салхины чиглэлтэй.

Томоохон уул нуруугүй болохоор салхины хурд 161 км/цаг хүртэл хурдтай үе бий. 1-р сард хамгийн дулаан бөгөөд хоногийн дундаж температур нь цельсийн 28.9 градус байна. Хур тунадас нутгийн дорнод хагаст их байна. Дорнод үзүүрийн ойд дунджаар жилд 170 см хур тунадас ордог бол нутгийн өрнөд хэсгийн Чако нутагт жилдээ 50 см орно.

Ан амьтан

Парагвайд буга, сармагчин, [армадилло]], антеатер, халиу, зэрлэг гахай, тапир, ягуар, оцелот, сарьсан багваахай зэрэг амьтад бий.

Тэмдэглэл

Лавлах холбоос

Гадаад холбоос

Commons: Парагвай – Викимедиа дуу дүрсний сан

Засаг захиргаа

Төрийн тэргүүн, засгийн газрын гишүүд
Аялал Жуулчлалын Газар (испани хэлээр)
Сангийн яам. Эдийн засгийн, засгийн газрын мэдээллүүд (англи, испани хэлээр)

Ерөнхий мэдээлэл

Парагвай Британника нэвтэрхий толь
UCB Libraries GovPubs дахь Парагвай

Мэдээ

[http://www.larueda.com.py/ La Rueda - Weekly reviews]
ABC Color
Última Hora
La Nación

Аялал жуулчлал

[b]

[a]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Search