भारतातील जागतिक वारसा स्थाने

संयुक्त राष्ट्रांची शैक्षणिक, वैज्ञानिक आणि सांस्कृतिक संघटना (UNESCO) ही सांस्कृतिक किंवा नैसर्गिक वारशासाठी उत्कृष्ट वैश्विक मूल्य असलेल्या जागतिक वारसा स्थळांना नियुक्त करते. ही यादी १९७२ मध्ये स्थापन झालेल्या युनेस्को जागतिक वारसा अधिवेशनावर स्वाक्षरी करणाऱ्या देशांनी नामांकित केलेल्या स्थळांमधून तयार केली जाते.^[१]

सांस्कृतिक वारशात स्मारके (जसे की वास्तुशिल्प, स्मारकशिल्प किंवा शिलालेख), इमारतींचे गट आणि स्थळे (पुरातत्त्व स्थळांसह) यांचा समावेश होतो. नैसर्गिक वैशिष्ट्ये (भौतिक आणि जैविक रचनांचा समावेश असलेला), भूगर्भीय आणि भौतिक रचना (प्राणी आणि वनस्पतींच्या धोक्यात आलेल्या प्रजातींच्या अधिवासांसह), आणि नैसर्गिक स्थळे जी विज्ञान, संरक्षण किंवा नैसर्गिक सौंदर्याच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाची आहेत, त्यांना नैसर्गिक म्हणून परिभाषित केले जाते.^[२] भारताने १४ नोव्हेंबर १९७७ रोजी हे अधिवेशन स्वीकारले. त्यानंतर भारतातील विविध स्थळे यादीत समावेश करण्‍यासाठी पात्र ठरली.^[३]

भारताच्या नकाशावर युनेस्कोची जागतिक वारसा स्थाने.
पिवळे ठिपके होयसळ वास्तूशिल्प समूहाचे आहे.

भारत देशातील खालील ऐतिहासिक स्थाने युनेस्कोद्वारे तयार करण्यात आलेल्या जागतिक वारसा स्थानांच्या यादीत आहेत. सप्टेंबर २०२३ नुसार, भारतात अशी ४२ स्थाने आहेत. यामध्ये ३४ सांस्कृतिक, ७ नैसर्गिक आणि १ मिश्रित निकष स्थान समाविष्ट आहेत. जगातील सहाव्या क्रमांकावर भारत आहे. त्या आधी, इटली (५९), चीन (५७), जर्मनी (५२), फ्रान्स (५२), व स्पेन (५०) हे देश आहेत.

यादी

क्र.	नाव	राज्य	नोंदणीचे वर्ष	युनेस्को माहिती	संदर्भ
१	अजिंठा लेणी	महाराष्ट्र	१९८३	242 242; 1983; i, ii, iii, vi (सांस्कृतिक)	^[४]
२	वेरूळ लेणी	महाराष्ट्र	१९८३	243 243; 1983; (i)(iii)(vi) (सांस्कृतिक)	^[५]
३	आग्‍ऱ्याचा किल्ला	उत्तर प्रदेश	१९८३	251 251; 1983; iii (सांस्कृतिक)	^[६]^[७]
४	ताज महाल	उत्तर प्रदेश	१९८३	252 252; 1983;i (सांस्कृतिक)	^[८]
५	कोणार्क सूर्य मंदिर	ओडिशा	१९८४	246 246; 1984;(i)(iii)(vi) (सांस्कृतिक)	^[९]
६	महाबलीपुरम येथील स्मारके	तमिळनाडू	१९८४	249 249; 1984; (i)(ii)(iii)(vi) (सांस्कृतिक)	^[१०]
७	काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान	आसाम	१९८५	337 337; 1985; ix, x (नैसर्गिक)	^[११]
८	मानस राष्ट्रीय उद्यान^[a]	आसाम	१९८५	338 338; 1985; vii, ix, x (नैसर्गिक)	^[१२]
९	केवलदेव राष्ट्रीय उद्यान	राजस्थान	१९८५	340 340; 1985; (x) (नैसर्गिक)	^[१३]
१०	गोव्याचे चर्च आणि कॉन्व्हेंट	गोवा	१९८६	234 234; 1986; (ii)(iv)(vi) (सांस्कृतिक)	^[१४]
११	खजुराहो येथील स्मारके	मध्य प्रदेश	१९८६	240 240; 1986; (i) (सांस्कृतिक) (iii)	^[१५]
१२	हंपी येथील स्मारके^[b]	कर्नाटक	१९८६	241 241bis; 1986; i, iii, iv (सांस्कृतिक)	^[१६]
१३	फत्तेपूर सिक्री	उत्तर प्रदेश	१९८६	255 255; 1986; ii, iii, iv (सांस्कृतिक)	^[१७]
१४	पट्टदकल येथील स्मारके	कर्नाटक	१९८७	239 239rev; iii, iv (सांस्कृतिक)	^[१८]
१५	घारापुरी (एलिफंटा) लेणी	महाराष्ट्र	१९८७	244 244rev; i, iii (सांस्कृतिक) \|\| ^[१९]
१६	चोळ राजांची मंदिरे	तमिळ नाडू	१९८७	250 250bis; ii, iii (सांस्कृतिक)	^[२०]^[२१]
१७	सुंदरबन राष्ट्रीय उद्यान	पश्चिम बंगाल	१९८७	452 452; ix, x (नैसर्गिक)	^[२२]^[२३]
१८	नंदा देवी आणि व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्स राष्ट्रीय उद्यान	उत्तराखंड	१९८८	335 335bis; viii, x (नैसर्गिक)	^[२४]^[२५]
१९	सांचीचे बौद्ध स्मारके	मध्य प्रदेश	१९८९	524 524; i, ii, iii, iv, vi (सांस्कृतिक)	^[२६]
२०	हुमायूनची कबर	दिल्ली	१९९३	232 232bis; ii, iv (सांस्कृतिक)	^[२७]
२१	कुतुब मिनार व इतर स्मारके	दिल्ली	१९९३	233 233; iv (सांस्कृतिक)	^[२८]
२२	भारतातील पर्वतीय रेल्वे (दार्जीलिंग हिमालयन रेल्वे, निलगिरी माउंटन रेल्वे, आणि कालका−सिमला रेल्वे)	पश्चिम बंगाल, तामिळनाडू, हिमाचल प्रदेश	१९९९	944 944ter; ii, iv (सांस्कृतिक)	^[२९]
२३	महाबोधी विहार	बिहार	२००२	1056 1056rev; i, ii, iii, iv, vi (सांस्कृतिक)	^[३०]
२४	भीमबेटका	मध्य प्रदेश	२००३	925 925; iii, v (सांस्कृतिक)	^[३१]
२५	छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस	महाराष्ट्र	२००४	1056 945rev; ii, iv (सांस्कृतिक)	^[३२]
२६	चंपानेर-पावागड पुरातत्व उद्यान	गुजरात	२००४	1101 1101; ii, iv, v, vi (सांस्कृतिक)	^[३३]
२७	लाल किल्ला	दिलली	२००४	231 231rev; ii, iii, vi (सांस्कृतिक)	^[३४]
२८	जंतर मंतर, जयपूर	राजस्थान	२०१०	1338 1338; iii, vi (सांस्कृतिक)	^[३५]
२९	पश्चिम घाट	कर्नाटक, महाराष्ट्र, केरळ, तामिळनाडू	२०१२	1342 1342rev; ix, x (नैसर्गिक)	^[३६]
३०	राजस्थानचे डोंगरी किल्ले (चित्तोडगढ, कुंभलगड, रणथंबोर, गागरोन, अंबर, आणि जैसलमेर)	राजस्थान	२०१३	247 247rev; ii, iii (सांस्कृतिक)	^[३७]
३१	रानी की वाव	गुजरात	२०१४	922 922; i, iv (सांस्कृतिक)	^[३८]
३२	ग्रेट हिमालयन राष्ट्रीय उद्यान	हिमाचल प्रदेश	२०१४	1406 1406rev; x (नैसर्गिक)	^[३९]
३३	नालंदा पुरातत्व स्थळ	बिहार	२०१६	1502 1502; iv, vi (सांस्कृतिक)	^[४०]
३४	कंचनजंगा राष्ट्रीय उद्यान	सिक्कीम	२०१६	1513 1513; iii, vi, vii, x (मिश्र)	^[४१]
३५	ल कॉर्बूझीयेची वास्तुशिल्प कामे (चंदिगढ कॅपिटल कॉम्प्लेक्स)^[c]	चंदिगढ	२०१६	1321 1321rev; i, ii, vi (सांस्कृतिक)	^[४२]
३६	अहमदाबादचे ऐतिहासिक शहर	गुजरात	२०१७	1551 1551; ii, v (सांस्कृतिक)	^[४३]
३७	मुंबईचे व्हिक्टोरियन गॉथिक आणि आर्ट डेको वास्तुशिल्प	महाराष्ट्र	२०१८	1480 1480; ii, iv (सांस्कृतिक)	^[४४]
३८	जयपूर शहर	राजस्थान	२०१९	1605 1605; ii, iv, vi (सांस्कृतिक)	^[४५]
३९	काकतीय रुद्रेश्वर (रामप्पा) मंदीर	तेलंगणा	२०२१	1570 1570; i, iii (सांस्कृतिक)	^[४६]
४०	धोळावीरा	गुजरात	२०२१	1645 1645; iii, iv (सांस्कृतिक)	^[४७]
४१	शांतिनिकेतन	पश्चिम बंगाल	२०२३	1375 1375; iv, vi (सांस्कृतिक)
४२	होयसळ वास्तूशिल्प समूह (चेन्नकेशव मंदिर, बेलूर, होयसळेश्वर मंदिर व चेन्नकेशव मंदिर, सोमनाथपुरा )	कर्नाटक	२०२३	1670 1670; i, ii, iv (सांस्कृतिक)

तळटीप

तात्पुरती यादी

जागतिक वारसा यादीमध्ये नोंदवीलेलया स्थानांन व्यतिरिक्त, राष्ट्रे नामांकनासाठी विचारात घेऊ शकतील अशा तात्पुरत्या स्थळांची यादी बनवू शकतात. जागतिक वारसा यादीसाठी नामांकन केवळ तेव्हाच स्वीकारले जाते जेव्हा स्थान पूर्वी तात्पुरत्या यादीत सूचीबद्ध केले गेले असते.^[४८] २०२२ पर्यंत, भारताने त्याच्या तात्पुरत्या यादीत ५२ स्थानांची यादी केली आहे.^[४९]^[५०] भारताच्या तात्पुरती यादी ५० स्थाने आहेत.

क्रमांक	नाव	राज्य	नोंदणीचे वर्ष	युनेस्को माहिती	संदर्भ
१	बिष्णुपूर येथील मंदिरे	पश्चिम बंगाल	१९९८	सांस्कृतिक	^[५१]
२	मत्तनचेरी पॅलेस, कोची	केरळा	१९९८	सांस्कृतिक	^[५२]
३	मांडू येथील स्मारके	मध्य प्रदेश	१९९८	सांस्कृतिक	^[५३]
४	सारनाथचे प्राचीन बौद्ध स्मारके (धमेक स्तूप, अशोकस्तंभ, चौखंडी स्तूप)	उत्तर प्रदेश	१९९८	सांस्कृतिक	^[५४]
५	सुवर्णमंदिर	पंजाब	२००४	सांस्कृतिक	^[५५]
६	ब्रह्मपुत्रा नदीतील माजुली बेट	आसाम	२००४	सांस्कृतिक	^[५६]
७	नामढापा अभयारण्य	अरुणाचल प्रदेश	२००६	नैसर्गिक	^[५७]
८	भारतीय जंगली गाढव अभयारण्य, कच्छचे रण	गुजरात	२००६	नैसर्गिक	^[५८]
९	न्योरा व्हॅली राष्ट्रीय उद्यान	पश्चिम बंगाल	२००९	नैसर्गिक	^[५९]
१०	मरु राष्ट्रीय उद्यान	राजस्थान	२००९	नैसर्गिक	^[६०]
११	भारतातील रेशीम मार्गावरील वसाहती (१२ वसाहती)	बिहार, जम्मू आणि काश्मीर, महाराष्ट्र, पुडुचेरी, पंजाब, तामिळनाडू, उत्तर प्रदेश	२०१०	सांस्कृतिक	^[६१]
१२	हैदराबादची कुतुबशाही स्मारके (गोवळकोंडा, कुतुबशाही कबरी, चारमिनार)	तेलंगणा	२०१०	सांस्कृतिक	^[६२]
१३	काश्मीरमधील मुघल बाग (६ बागा - चश्मेशाही बाग, शालीमार बाग, परी महाल, वेरीनाग, अचबल बाग आणि निशात बाग)	जम्मू आणि काश्मीर	२०१०	सांस्कृतिक	^[६३]
१४	दिल्ली शहर	दिल्ली	२०१२	सांस्कृतिक	^[६४]
१५	दख्खन सल्तनतची स्मारके आणि किल्ले (गुलबर्गा, बीदर, विजापूर, व हैदराबाद मधील स्मारके आणि किल्ले)	कर्नाटक, तेलंगणा	२०१४	सांस्कृतिक	^[६५]
१६	सेल्युलर जेल	अंदमान आणि निकोबार	२०१४	सांस्कृतिक	^[६६]
१७	भारतातील प्रतिष्ठित साडी विणकामाचा समूह (८ गावांचा समूह)	मध्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश, महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश, आसाम	२०१४	सांस्कृतिक	^[६७]
१८	अपतानी सांस्कृतिक भूप्रदेश	अरुणाचल प्रदेश	२०१४	सांस्कृतिक	^[६८]
१९	रंगनाथस्वामी मंदिर	तामिळनाडू	२०१४	सांस्कृतिक	^[६९]
२०	श्रीरंगपट्टणचे स्मारके	कर्नाटक	२०१४	सांस्कृतिक	^[७०]
२१	चिल्का सरोवर	ओडिशा	२०१४	नैसर्गिक	^[७१]
२२	पद्मनाभपुरम महाल	तामिळनाडू	२०१४	सांस्कृतिक	^[७२]
२३	भारताची सत्याग्रह चळवळीतील स्थाने (२२ स्थानांचा समूह)	गुजरात, महाराष्ट्र, पश्चिम बंगाल, तमिळनाडू, केरळ, बिहार, उत्तर प्रदेश, दिल्ली	२०१४	सांस्कृतिक	^[७३]
२४	थेमबांग गाव	अरुणाचल प्रदेश	२०१४	सांस्कृतिक	^[७४]
२५	नर्कोन्दम बेट	अंदमान आणि निकोबार	२०१४	नैसर्गिक	^[७५]
२६	मैदाम (आहोम साम्राज्यातील थडग्यावर रचलेले मातीचे ढीग)	आसाम	२०१४	सांस्कृतिक	^[७६]
२७	एकमरा क्षेत्र, भुवनेश्वर	ओडिशा	२०१४	सांस्कृतिक	^[७७]
२८	बुर्झाहोम पुरातत्व स्थळ	जम्मू आणि काश्मीर	२०१४	सांस्कृतिक	^[७८]
२९	लोथल	गुजरात	२०१४	सांस्कृतिक	^[७९]
३०	भारतातील पर्वतीय रेल्वे (विस्तार) (माथेरान डोंगरी रेल्वे व कांगडा व्हॅली रेल्वे)	महाराष्ट्र, हिमाचल प्रदेश	२०१४	सांस्कृतिक	^[८०]
३१	चेट्टिनाड येथील तमिळ व्यापाऱ्यांचे गावांचे समूह (११ गावांचा समूह)	तामिळनाडू	२०१४	सांस्कृतिक	^[८१]
३२	लोटस टेंपल	दिल्ली	२०१४	सांस्कृतिक	^[८२]
३३	बादामी चालुक्य वास्तुकला (ऐहोळे, बादामी, व पट्टदकल येथील वास्तुकला)	कर्नाटक	२०१५	सांस्कृतिक	^[८३]
३४	भारतातील थंड वाळवंट सांस्कृतिक भूप्रदेश	लडाख, हिमाचल प्रदेश	२०१५	मिश्र	^[८४]
३५	ग्रांड ट्रंक रोडवरील स्थाने (९३ स्थाने)	पंजाब, हरियाणा, उत्तराखंड, दिल्ली, राजस्थान, उत्तर प्रदेश, बिहार, झारखंड, पश्चिम बंगाल	२०१५	सांस्कृतिक	^[८५]
३६	कैबुल लामजो राष्ट्रीय उद्यान	मणिपूर	२०१६	मिश्र	^[८६]
३७	गारो हिल्स राष्ट्रीय उद्यान	मेघालय	२०१८	मिश्र	^[८७]
३८	ओरछाचे वास्तुशिल्प	मध्य प्रदेश	२०१९	सांस्कृतिक	^[८८]
३९	वाराणसीचे घाट	उत्तर प्रदेश	२०२१	सांस्कृतिक	^[८९]
४०	कांचीपुरमची मंदिरे	तामिळनाडू	२०२१	सांस्कृतिक	^[९०]
४१	हायर बेनकलचे महापाषाण स्थान	कर्नाटक	२०२१	सांस्कृतिक	^[९१]
४२	नर्मदा खोऱ्यातील भेडाघाट-लामेटाघाट	मध्य प्रदेश	२०२१	नैसर्गिक	^[९२]
४३	सातपुडा व्याघ्र प्रकल्प	मध्य प्रदेश	२०२१	नैसर्गिक	^[९३]
४४	महाराष्ट्रातील मराठा लष्करी वास्तुकला (१४ किल्ले)	महाराष्ट्र	२०२१	सांस्कृतिक	^[९४]
४५	कोकण विभागातील कातळ खोदशिल्प	महाराष्ट्र, गोवा	२०२२	सांस्कृतिक	^[९५]
४६	जिवंत मूळांचे पूल	मेघालय	२०२२	सांस्कृतिक	^[९६]
४७	वीरभद्र मंदिर व अखंड नंदी, लेपाक्षी	आंध्र प्रदेश	२०२२	सांस्कृतिक	^[९७]
४८	मोढेराचे सूर्य मंदिर	गुजरात	२०२२	सांस्कृतिक	^[९८]
४९	वडनगर	गुजरात	२०२२	सांस्कृतिक	^[९९]
५०	उनाकोटीची दगडी शिल्पे	त्रिपुरा	२०२२	सांस्कृतिक	^[१००]