ਹਦਵਾਣਾ

ਹਦਵਾਣਾ ਜਾਂ ਤਰਬੂਜ ਜਾਂ ਮਤੀਰਾ (Citrullus lanatus, ਕੁੱਲ: Cucurbitaceae) ਇੱਕ ਵੇਲ ਵਰਗਾ ਫੁੱਲਦਾਈ ਪੌਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੂਲ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਉਪਜਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਫਲ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਦਵਾਣਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਪੇਪੋ, ਉਹ ਬੇਰ ਜਿਸਦਾ ਛਿੱਲੜ ਮੋਟਾ ਅਤੇ ਅੰਦਰਲਾ ਗੁੱਦੇਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੇਪੋ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੁਕੁਰਬੀਤਾਸੀਏ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਤਰਬੂਜ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਢਿੱਲੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਰਬੂਜੇ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕੁਕੁਮਿਸ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ - ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਲਾਇਮ ਬਾਹਰੀ ਛਿੱਲੜ (ਹਰਾ, ਪੀਲਾ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਚਿੱਟਾ) ਅਤੇ ਰਸਦਾਰ, ਮਿੱਠਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗੁੱਦਾ (ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਲ ਜਾਂ ਗੁਲਾਬੀ ਪਰ ਕੁਝ ਵਾਰ ਸੰਗਤਰੀ, ਪੀਲਾ ਜਾਂ ਹਰਾ ਵੀ ਜੇਕਰ ਪੱਕਿਆ ਨਾ ਹੋਵੇ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹਦਵਾਣਾ ਤਰਬੂਜ ਮਤੀਰਾ
Scientific classification
Kingdom:	ਪਲਾਂਟੀ
(unranked):	ਏਂਜੀਓਸਪਰਮ
(unranked):	ਯੂਡੀਕਾਟਸ
(unranked):	ਰੋਜ਼ਿਡਸ
Order:	ਕੁਕੁਰਬੀਤਾਲਸ
Family:	ਕੁਕੁਰਬੀਤਾਸੀਏ
Genus:	ਸਿਟਰਲਸ
Species:	ਸੀ. ਲਨਾਟਸ
Binomial name
ਸਿਟਰਲਸ ਲਨਾਟਸ (ਥਨਬਰਗ) ਮਤਸੂਮੂਰਾ & ਨਾਕਾਈ
2005 ਵਿੱਚ ਤਰਬੂਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ

ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉਪਰ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀ ਵੇਲ ਨੂੰ ਲੱਗੇ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਲੰਬੂਤਰੇ ਫਲ ਨੂੰ ਮਤੀਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਮਤੀਰੇ ਨੂੰ ਹਦਵਾਣਾ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਤਰਬੂਜ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਫਲ ਰੇਤਲੀ ਮਾਰੂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਦ ਪਿੰਡ ਆਬਾਦ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਟਿੱਬੇ ਅਤੇ ਰੇਤਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਖੇਤੀ ਸਾਰੀ ਬਾਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਤੀਰੇ ਆਮ ਬੀਜੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮਤੀਰਾ ਜਦ ਪੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬਾਹਰੋਂ ਹਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਤੀਰੇ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਗਜ਼ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਤੀਰੇ ਦਾ ਰਸ ਬਹੁਤ ਠੰਢਾ, ਗੁੱਦਾ ਰਸਦਾਰ ਤੇ ਮਿੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੱਚੇ ਮਤੀਰੇ ਦੀ ਸਬਜ਼ੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ, ਨਦੀ ਨਾਲਿਆਂ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਮਤੀਰੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।^[1]