Żywokost lekarski
Żywokost lekarski (Symphytum officinale L.), zwyczajowo nazywany także kosztywałem – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny ogórecznikowatych (Boraginaceae). Występuje w Europie, z wyjątkiem południowych krańców, w środkowej Azji, na Syberii, w Azji Mniejszej. Zawleczony do Ameryki Północnej. W Kanadzie i na Alasce, gdzie rozprzestrzenił się z upraw, uznany jest za inwazyjny[3]. W Polsce jest rośliną pospolitą na terenie całego kraju[4].
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek | żywokost lekarski |
Nazwa systematyczna | |
Symphytum officinale L. Sp. pl. 1:136. 1753 |
Morfologia
- Łodyga
- Wzniesiona, kanciasta, o wysokości (30) 50–100 cm[4], w górnej części rozgałęziająca się, cała szorstko owłosiona[5], pusta.
- Liście
- Ulistnienie skrętoległe, liście duże, o podługowato-lancetowatym kształcie, zaostrzone, całobrzegie[5], długości do 25 cm. Niemal wszystkie liście siedzące, zbiegają po łodydze wzdłuż całego międzywęźla[4]. Mają wyraźną nerwację na dolnej stronie[5] i całe są szorstko owłosione.
- Kwiaty
- Fioletowopurpurowe, rzadziej białe lub kremowe, na krótkich szypułkach, zebrane w zwisły kwiatostan typu sierpik. 5-krotne kwiaty mają długość 1–2 cm. Kielich trwały, zrosłodziałkowy, pięciodzielny. Korona o rurkowato-dzwonkowatym kształcie i brzegu odwiniętym na zewnątrz. Gardziel korony początkowo jest całkowicie zamknięta przez osklepki o długości równej długości pręcików, po przekwitnięciu rozchyla się. Pręciki w liczbie 5 są przyrośnięte nitkami do korony[5]. Nitki pręcików mniej więcej tej samej szerokości co pylniki, szczyt łącznika wystaje ponad pylniki[4]. Słupek jeden, górny z czterodzielną zalążnią i prostą szyjką wystającą poza koronę[5].
- Owoce
- Rozłupnia rozpadająca się na 4 rozłupki. Rozłupki są błyszczące, gładkie[4] lub drobno pomarszczone i przyrośnięte do dna kielicha[5].
- Korzeń
- Gruby, pionowy, silnie rozgałęziający się, czarnofioletowego koloru, często burakowato zgrubiały[5]. Osiąga długość 30 cm.
- Liście odziomkowe
- Liść łodygowy
- Kwiatostan
- Wnętrze korony z pręcikami
- Nasiona
Biologia
Rozwój
Bylina, hemikryptofit[4]. Kwitnie od maja do czerwca[5], a nawet do sierpnia lub września[4]. Pręciki i słupek dojrzewają równocześnie, kwiaty są samopylne, lub zapylane przez owady. Do nektaru, znajdującego się na dnie kwiatowym dostać się mogą wyłącznie owady o długim aparacie gębowym, przepychając go przez szparę utworzoną z pylników i osklepek. Trzmiel ziemny nie mogący dostać się tą „legalną” drogą do nektaru, wygryza często szparki w dolnej części korony, nie biorąc udziału w zapylaniu, a z wykonanych przez niego otworów korzystają również pszczoły[6]. Nasiona rozsiewane są przez mrówki oraz wodę. Roślina rozwija się z nasion, odnawia z korzenia lub jego fragmentów[3].
Genetyka
Liczba chromosomów: 2n = 48[4].
Cechy fitochemiczne
Korzeń zawiera 10–15% śluzu oraz inne polisacharydy, do 1,5% alantoiny, do 6,5% garbników, skrobię, fruktany, asparaginę, β–sitosterol, aminokwasy, ślady olejku eterycznego i sole mineralne z dużą ilością krzemu[7]. Zawiera ponadto alkaloidy pirolizydynowe w ilości do 0,32%, wśród nich: symfytynę, echimidynę, likopsaminę, lasiokarpinę (0,0058%) i N-tlenek heliosupiny[7]. W związku z zawartością alkaloidów zaliczany jest do roślin trujących.
Ekologia
Siedlisko
Zasiedla obrzeża jezior i strumieni wolno płynących, mokre łąki, zarośla, rowy, podmokłe lasy[4][5]. Rośnie na żyznych i wilgotnych glebach (torfowe, glejowe) o wysokim poziomie wód gruntowych przez większą część roku[5]. Pierwotnie występował w podmokłych olsach, nadrzecznych olszynach górskich, lasach jesionowo-dębowych, ale zadomowił się również w szuwarach właściwych i łąkach trzęślicowych[5].
Oddziaływania międzygatunkowe
Nasiona wyposażone są w elajosom, czyli obfitujący w tłuszcze i węglowodany wyrostek. Elajosom stanowi pokarm dla mrówek, które przenosząc nasiona do mrowisk, przyczyniają się w efekcie do rozsiewania rośliny (myrmekochoria)[3].
Systematyka i zmienność
Gatunek tworzy mieszańce z pozostałymi gatunkami żywokostu[4]. Mieszaniec z żywokostem szorstkim – Symphytum × upplandicum, uprawiany jest jako roślina ozdobna[8].
Zastosowanie
Roślina lecznicza
Żywokost tradycyjnie stosowany był jako roślina lecznicza[4][7][9]. Jednak ze względu na odkrycie obecności alkaloidów pirolizydynowych i ich toksyczności, zaprzestano najpierw stosowania wewnętrznego[10], z uwagi na możliwość śmiertelnego zatrucia[11], a następnie w niektórych krajach także zewnętrznego, zaprzestając produkowania zawierających go preparatów[7]. W Polsce wydano całkowity zakaz stosowania żywokostu w celach leczniczych, zaniechano produkowania odpowiednich preparatów i dokonano zmian receptury niektórych mieszanek ziołowych, w skład których wchodził korzeń żywokostu. W krajach zachodnich, jak Niemcy, Francja oraz Włochy, nie stosuje się i nie produkuje preparatów doustnych z żywokostu, natomiast nadal wyrabia się przetwory do użytku zewnętrznego do chwili rozstrzygnięcia, czy ta droga podawania jest dostatecznie bezpieczna. Z użycia wycofane zostały również inne rośliny zawierające alkaloidy pirolizydynowe, a dotąd traktowane w Polsce i w Europie Zachodniej jako lecznicze, jak ostrzeń pospolity (Cynoglossum officinale), starzec zwyczajny (Senecio vulgaris) oraz gatunki pokrewne. Podjęto wysiłki by wyhodować odmiany żywokostu pozbawione tych alkaloidów[7].
- Surowiec zielarski
- Korzeń żywokostu (Radix Symphyti syn. Radix Consolidae) o ciemnobrunatnej, niemal czarnej, podłużnie głęboko bruzdowanej powierzchni i wrzecionowatym kształcie. Przełam korzenia jest rogowaty, białawy, niekiedy lekko brunatnawy. Największe znaczenie lecznicze ma zawarta w nim alantoina, której w surowcu powinno być powyżej 0,7%[12]. Korzeń żywokostu jest częściowo śluzowy[7][9]. Zawiera ponadto trujące alkaloidy pirolizydynowe w ilości do 0,32%[7].
- Działanie
- Ze względu na zawartość hepatotoksycznych alkaloidów pirolizydynowych, nie stosuje się wewnętrznie[10]. Wcześniej, surowiec lub jego wyciągi stosowano doustnie ponieważ wywierały korzystny wpływ na błony śluzowe żołądka i jelit. Działały ściągająco, powlekająco i regenerująco. Pod ich wpływem następowało zmniejszenie lub zahamowanie mikrokrwawień z uszkodzonych naczyń włosowatych w przewodzie pokarmowym oraz stanu zapalnego, ułatwione było bliznowacenie ubytków spowodowanych wrzodem trawiennym. Hamowały również proces zanikowy błon śluzowych żołądka i jelit u osób w wieku podeszłym. Wykazano doświadczalnie, że pod wpływem wyciągów z żywokostu następowało zwiększenie liczby leukocytów obojętnochłonnych oraz pobudzenie mechanizmów obronnych, wyrażające się m.in. przyspieszonym wypełnianiem ubytków kostnych po złamaniach[7]. Zewnętrznie stosowany był do okładów i kataplazmów[10]. Stosowanie żywokostu na skórę uszkodzoną ułatwiało tworzenie się ziarniny w ubytkach skórnych (rany, owrzodzenia troficzne) oraz naskórka[10]. Wieloletnie obserwacje wykazały, że proces ten zależy w dużym stopniu, lecz nie całkowicie, od obecności alantoiny, gdyż maści lub zasypki zawierające jako główny związek alantoinę, są z reguły mniej skuteczne niż wyciągi z korzeni żywokostu. Podobnie korzystne działanie na błony śluzowe stwierdzono stosując wyciągi z żywokostu do płukania jamy ustnej i gardła[7].
- Działanie niepożądane
- Wykrycie obecności alkaloidów pirolizydynowych w omawianym surowcu zmieniło poglądy na wartość leczniczą żywokostu i nakazało dużą ostrożność w jego stosowaniu. Stwierdzono bowiem, że alkaloidy pirolizydynowe odznaczają się wysoką toksycznością. Długotrwałe ich podawanie powoduje stopniowe i początkowo nieuchwytne uszkodzenie miąższu wątroby, objawiające się powiększeniem jego komórek, ogniskowymi zwłóknieniami, przerostem tkanki w przewodach żółciowych i wreszcie marskością wątroby. Uszkodzona wątroba staje się podatna na różne inne czynniki mutagenne i dość często dochodzi do powstania raka wątrobowokomórkowego. Również w płucach tworzą się analogiczne uszkodzenia, których konsekwencją może być pojawienie się w obrębie zrazików płatów płucnych zmian nowotworowych, zwykle gruczolaka[7].
- Zbiór i suszenie
- Zbiór z upraw lub ze stanu naturalnego następuje jesienią drugiego lub wczesną wiosną trzeciego roku wegetacji rośliny. Oddziela się całe organy podziemne, oczyszcza z resztek części nadziemnych, myje, odcina pojedyncze zdrowe korzenie i suszy w temperaturze nie wyższej niż 50 °C[7][9].
Roślina ozdobna
Bywa uprawiany jako roślina ozdobna (strefy mrozoodporności 5–10)[13].
Roślina użytkowa
Jest uznawany za dobrą roślinę miododajną i pastewną[5].
Przypisy
Bibliografia
- Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
- Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
- BioLib: 40689
- EoL: 582578
- EUNIS: 161757
- Flora of China: 200019185
- Flora of North America: 200019185
- FloraWeb: 5825
- GBIF: 7558421
- identyfikator iNaturalist: 55724
- IPNI: 120815-1
- ITIS: 32027
- NCBI: 278672
- Plant Finder: 277977
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-2475636
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:120815-1
- Tela Botanica: 75402
- identyfikator Tropicos: 4000088
- USDA PLANTS: SYOF