Bowiea pnąca

W ramach gatunku wyodrębnione zostały dwa podgatunki o odrębnym zasięgu geograficznym.Podgatunek Bowiea volubilis subsp. volubilis występuje na obszarze od tropikalnej Afryki Wschodniej (Kenii, Tanzanii i Ugandy) do Mozambiku, Zimbabwe, Malawi, Angoli i południowo-wschodniej Republiki Południowej Afryki, gdzie występuje w Prowincji Przylądkowej Wschodniej, KwaZulu-Natal, Mpumalanga, Gauteng i Limpopo^[6].

Podgatunek B. v. subsp. gariepensis występuje w południowej Namibii i w zachodniej Prowincji Przylądkowej Północnej w RPA, głównie we wschodniej części skalistej pustyni Gariep^[6].

Pokrój

Wieloletnie, pnące rośliny zielne^[6].

Pęd

Wklęsło-kuliste cebule o średnicy do 16 cm^[6], wpierw podziemne, w miarę wzrostu wyrastające powyżej poziomu gruntu^[11], części nadziemne są zielone, łuski zewnętrzne wpierw grube i mięsiste, następnie usychające i papierzaste. Cebule mają budowę sympodialną, a pąk wierzchołkowy, tworzący zarówno cebule potomne, jak i zawiązki pędów kwiatostanowych, znajduje się u nasady najbardziej wewnętrznego liścia spichrzowego. Na zewnętrznej powierzchni liści spichrzowych znajduje się niewiele aparatów szparkowych, a ich objętość tworzy wielkokomórkowa tkanka miękiszowa, magazynująca wodę^[6].

Liście

Krótko żyjące, mięsiste, równowąsko-lancetowate, kanalikowate liście tworzą jedynie młode, niedojrzałe osobniki^[6].

Kwiaty

Pęd kwiatostanowy jednoroczny, fotosyntetyzujący, pnący, poskręcany lub rozpłożony, silnie rozgałęziony, o szydłowatych odgałęzieniach o długości do 7 cm, nieco mięsisty, u podgatunku gariepensis modry do modro-zielonego, osiągający do 1,2 m długości, u podgatunku volubilis zielony, o długości do 10 m (zwykle 3–4 m^[6], a u roślin uprawianych w pojemnikach zwykle do 2 m^[4]). Przysadki lancetowate, ostrogowate^[6]. Szypułki łukowato wygięte^[6], o długości 2–5 cm^[3]. Kwiatostan określany jako rozgałęzione grono z bezpłciowymi kwiatami w dolnym odcinku^[12]. Kwiaty nieprzyjemnie pachnące, długo żyjące^[6]. Okwiat promienisty^[12], sześciolistkowy, biały (B. v. subsp. gariepensis) lub zielony do żółtawozielonego (B. v. subsp. volubilis)^[6]. Listki okwiatu równe, wolne, podługowate do lancetowatych, o brzegach odgiętych i odwiniętych do zewnątrz w kierunku nasady i nieco zaostrzonych wierzchołkach, rozwarte do odgiętych, o długości 12 mm i szerokości 3,5 mm^[6]. Sześć pręcików o nitkach niemal wzniesionych^[6], wąskotrójkątnych do nitkowatych, i podługowatych główkach^[3]. Zalążnia siedząca^[3], półdolna^[11], trójkomorowa, szerokostożkowa, jasnozielona, kleista w górnym odcinku^[6], zawierająca ok. 5 zalążków w każdej komorze^[11]. Słupek synkarpiczny^[11]. Szyjka słupka krótka^[11], okrągła na przekroju, zakończona trójwrębnym znamieniem^[6].

Owoce

Trójkomorowe, wzniesione torebki, wielkości 9–25 mm^[3], kuliste i spłaszczone o klapach wyciętych (subsp. gariepensis) lub stożkowate o klapach zaostrzonych (subsp. volubilis)^[6], papierzaste^[11], pękające wzdłużnie, z pozostałościami listków okwiatu u nasady^[11], zawierające czarne, lśniące, kanciaste, podługowate^[6] i spłaszczone nasiona o długości do 10 mm^[3].

Gatunki podobne

Zaliczane do sekcji Schizobasis (dawniej klasyfikowanej jako odrębny rodzaj) gatunki rodzaju drimia, które tworzą wzniesione (niepnące), niemięsiste pędy kwiatostanowe oraz krótko żyjące kwiaty z górną zalążnią, o nieco zrośniętych u nasady listkach okwiatu, które odpadają przed owocowaniem^[6]. Rośliny te dawniej uznawane były za spokrewnione, jednak ich podobieństwo wynika z procesu konwergencji^[12].

Siedlisko i rozwój

Bowiea volubilis subsp volubilis występuje na niskich i średnich wysokościach, zwykle wzdłuż pasm górskich, w gęsto porośniętych roślinnością dolinach rzecznych, pod kępami krzewów i na głazach. Gatunek odnotowano także na obrzeżach karru i w krzaczastych wąwozach (kloof). Podgatunek ten występuje też w otwartych lasach lub na stromych skalistych wzgórzach, zwykle w miejscach dobrze zacienionych. Toleruje warunki wilgotne i suche, rosnąc głównie na obszarach opadu letniego, o sumie rocznej opadów 200–800 mm^[7]. Kwitnie wiosną i latem^[6]. Poszczególne okazy żyją przez ok. 10 lat (przynajmniej w uprawie)^[4].

B. v. subsp gariepensis zasiedla chłodniejsze piargi w dolinie rzeki Oranje. Kwitnie jesienią i zimą^[6].

Kwiaty tych roślin, o zapachu uznawanym za nieprzyjemny, zapylane są przez muchówki z rodzin rączycowate i muchowate oraz przez osowate^[12].

W przypadku obu podgatunków po owocowaniu części naziemne obumierają, a rośliny wchodzą w okres spoczynku^[13].

Cechy fitochemiczne

Roślina śmiertelnie trująca^[14]. Wszystkie organy B. volubilis zawierają kilka aktywnych glikozydów nasercowych, w tym glikozydy bufadienolidowe, m.in. bowogeninę^[15]. W bulwach tej rośliny obecne są również m.in. boworubozyd, bowokryptozyd, hellebrygenina oraz polisacharyd sinistryna^[16][17].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n obu podgatunków wynosi 20. Garnitur chromosomowy składa się z dwóch par dużych (LSt), dwóch par średnich (MSt) i trzech par małych (SSt) chromosomów subakrocentrycznych oraz trzech par małych chromosomów submetacentrycznych (SSm)^[18].

Pozycja systematyczna

Gatunek z monotypowego rodzaju Bowiea, który w systemach klasyfikacyjnych drugiej dekady XXI wieku (m.in. system APG IV) włączony jest do plemienia Urgineeae podrodziny Scilloideae w rodzinie szparagowatych Asparagaceae^[19]. Rodzaj stanowi klad siostrzany dla rodzaju drimia^[6].

Historycznie rodzaj zaliczany był do rodziny hiacyntowatych (Hyacinthaceae). W systemie Takhtajana z 1997 roku rodzaj Bowiea został zaklasyfikowany, razem z rodzajem Schizobasis (obecnie włączonym do rodzaju drimia), do plemienia Bowieae Hutch. w rodzinie hiacyntowatych w rzędzie amarylkowców (Amaryllidales)^[20]. W systemie Takhtajana z 2009 roku rodzaj został zaliczony przez autora do podrodziny Urgineoideae w rodzinie hiacyntowatych^[21]. W systemie Reveala z 2007 roku rodzaj zaliczony został do podplemienia Bowieinae w plemieniu Bowieae w rodzinie hiacyntowatych^[22].

Podział gatunku^[3]

• Bowiea volubilis subsp. gariepensis (van Jaarsv.) Bruyns
• Bowiea volubilis subsp. volubilis

Typ nomenklatoryczny

Holotyp Bowiea volubilis subsp. gariepensis, zebrany w 1982 roku na górze Groot Pellaberg w okolicach miejscowości Pofadder w RPA, przechowywany jest w zielniku Ogrodu Botanicznego Kirstenbosch w Kapsztadzie^[23].

Podgatunek Bowiea volubilis subsp volubilis został ujęty na Czerwonej Liście Roślin Południowej Afryki ze statusem narażony na wyginięcie. Roślina ta znajduje się pod silną presją z uwagi na zbiory do celów leczniczych na większości swojego zasięgu. W latach 1977–2007 spadek populacji tego podgatunku w RPA przekroczył 30%. W ciągu ostatnich 10 lat odnotowano 40% spadek w monitorowanej subpopulacji w jednym z prywatnych rezerwatów przyrody, a inna znana subpopulacja została całkowicie zniszczona. W 2000 roku władze RPA skonfiskowały 1300 nielegalnie zebranych cebul tej rośliny^[24].

B. v. subsp gariepensis został ujęty na Czerwonej Liście Roślin Południowej Afryki ze statusem najmniejszej troski^[25].

Rośliny lecznicze

Tradycyjni uzdrowiciele w południowej Afryce od dawna stosują Bowiea volubilis jako lek ziołowy przeciwko różnym chorobom, w szczególności na choroby skóry, podrażnienie oczu^[26], kołatanie serca^[27], ból głowy, bóle mięśniowe, niepłodność, zapalenie pęcherza moczowego i choroby przenoszone drogą płciową^[28], a w mieszankach z innymi roślinami również przeciwrobaczo u niemowląt, na zapalenie wątroby, zespół bólowy miednicy mniejszej u kobiet oraz żółtaczkę u dzieci^[26]. Roślina stosowana jest również do wywołania poronienia^[29]. Lewatywa z naparu z cebul stosowana jest na impotencję^[30].

Xhosa stosują odwary z cebul jako środki przeczyszczające. W tym samym celu Mfengu i Mpondo używają mielone prażone cebule. Zulusi stosują wyciąg wodny ze świeżych zewnętrznych łusek jako lekarstwo na wodobrzusze, niepłodność, zapalenie pęcherza moczowego, bóle pleców i bóle mięśni. Suazi stosują wywar z cebul Bowiea volubilis i Boophane disticha przeciwko świerzbowi. W medycynie tradycyjnej Zachodniej Prowincji Przylądkowej cebule stosuje się miejscowo na wysypkę skórną, pryszcze, skaleczenia, oparzenia i ukąszenia. Cebule używane są również w KwaZulu-Natal do sporządzania mieszanek stosowanych w celu ułatwienia porodu, leczenia bólu głowy i niepłodności^[28].

Glikozydy nasercowe obecne w tych roślinach wykazują działanie kardiotoniczne, przeczyszczające, drażniące, wymiotne, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze^[14]. Działanie glikozydów obecnych w cebulach jest 30 razy silniejsze od glikozydów naparstnicy, a tych obecnych w kwiatach jest 60 razy silniejsze^[29].

Z uwagi na zawartość glikozydów nasercowych cała roślina jest śmiertelnie trująca^[14]. Objawami przedawkowania są wymioty, ślinotok, zaburzenia rytmu serca i skurcze, które w ciągu minut lub godzin (w zależności od przyjętej dawki) kończą się śmiercią. Sekcje zwłok osób, które zmarły po zatruciu tą rośliną, wykazywały podrażnienie układu pokarmowego, przekrwienie wątroby i innych narządów wewnętrznych oraz zatrzymanie akcji serca w fazie rozkurczu^[29].

Rośliny ozdobne

Ze względu na nietypowy pokrój Bowiea volubilis jest uprawiana jako roślina ozdobna, w szczególności roślina pokojowa^[8] (nazywana jest „arcydziwaczną”^[31] i „prawdziwą osobliwością”^[5]).

Rośliny magiczne

W Afryce traktuje się tę roślinę jako posiadającą magiczne właściwości. Uważa się, że dzięki niej wojownicy stają się odważni i niezwyciężeni, chroni ona podróżnych oraz pozwala wyzwolić miłość^[7]. Uważa się też, że Bowiea odstrasza bandytów oraz chroni chaty od piorunów i gradu^[29]. Napar z cebul przyjmowany jest doustnie jako remedium na zatrucie (idliso) wywołane przez czary^[30].

Jest to roślina opisywana jako bardzo łatwa w uprawie^[8].

Wymagania

Podłoże powinno być porowate i przepuszczalne^[32] – zalecana jest uprawa w standardowym podłożu dla kaktusów^[4], według niektórych autorów w zwietrzałej glinie^[5][31]. Pojemnik powinien być szeroki i raczej płytki^[5][31]. Rośliny zaleca się przesadzać co dwa lata, wiosną^[4], ewentualnie w miarę potrzeby (np. gdy pojawi się dużo cebul potomnych)^[31]. Stanowisko powinno być widne^[4], słoneczne^[32] (na stanowiskach pozbawionych bezpośredniego nasłonecznienia nie zakwitnie^[8]). Wymaga regularnego, ale umiarkowanego podlewania w okresie wegetacji^[32] (niektóre źródła precyzują, że podlewać wystarczy co 10 dni^[4]). Nie należy przy tym moczyć cebuli, ponieważ jej osłonki łatwo gniją^[4]. Nawożenie według różnych autorów wskazane jest jednorazowe lub dwukrotne w sezonie^[4] lub raz w miesiącu^[31]. Roślina wymaga podparcia, gdyż pędy kwiatostanowe nie tworzą wąsów czepnych^[32]. W warunkach naturalnych rośliny przechodzą raz w roku okres spoczynku, w czasie którego pęd kwiatostanowy obumiera. W warunkach domowych roślina może pozostać wiecznie zielona, jeżeli jednak wejdzie w okres spoczynku (co zdarza się latem^[31][5]), podlewanie należy ograniczyć do jednokrotnego w tygodniu aż do czasu pojawienia się nowego pędu^[8] (według innych źródeł w tym czasie należy się całkowicie wstrzymać z podlewaniem i nawożeniem^[4][31][5]). Niektórzy autorzy zalecają bulwę w stanie spoczynku przenieść w miejsce chłodne – o temperaturze ok. 10 °C^[31] lub nawet nieco niższej^[5].

Rozmnażanie

Rośliny rozmnaża się z nasion, cebul potomnych (nierzadko pojawiają się w uprawie licznie obok cebuli macierzystej^[5]) lub przez ukorzenianie fragmentów liści spichrzowych cebuli, które wytwarzają cebulki potomne na powierzchni cięcia^[6].

Szkodniki

Zwykle nie występują^[31], mogą jednak pojawić się wełnowce, tarczniki i mszyce^[4].