Budy Rządowe

Określeniem budy nazywano prymitywne domy robotników leśnych, którzy pracowali przy wytopie smoły, pozyskiwaniu węgla drzewnego i drewna. Pierwotnie Budy mogły być osadą zamieszkaną przez takich ludzi. Budami nazywano też stanowiska, w których bartnicy stawiali swoje schrony. Do bud, wymienianych w lustracjach dób królewskich, przynależały bory bartników. Budy budowali też strzelcy (osocznicy)^[7].

Nazwa Budy Przysieki jest określeniem kulturowym związanym ze wzmocnieniami obronnymi, zasiekami. Może oznaczać miejsce, gdzie wycięto drzewa w lesie. Notowane w II połowie XVIII wieku określenie Budy Popielarskie kieruje do wniosku, że w tym miejscu karczowano oraz wypalano las. Początkowo całą osadę zwano Budami Przysiekami, lecz w miarę rozwoju osadnictwa zaczęto rozróżniać Budy Rządowe (osada robotników leśnych) i Budy Prywatne (należące do Krasińskich pierwotne Budy Przysieki)^[8].

W 1815 wieś należała do dóbr Krasińskich w gminie Krasnosielc^[9]. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego Budy Przysieki były częścią departamentu płockiego i powiatu przasnyskiego. W Królestwie Polskim włączono je do województwa płockiego, obwodu przasnyskiego i powiatu przasnyskiego. W 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe. Od 1867 Budy znalazły się w gminie Jednorożec, powiecie przasnyskim i guberni płockiej. Od 1919 wieś należała do powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. W 1933 utworzono gromady. Budy Rządowe należały do gromady Budy Rządowe (wraz z Budziskami i Nakłem). Z dniem 1 listopada 1939 do III Rzeszy wcielono północną część województwa warszawskiego, w tym powiat przasnyski i wieś Budy Rządowe jako część Rejencji Ciechanowskiej w prowincji Prusy Wschodnie. Gdy w 1944 przywrócono przedwojenną administrację, Budy Rządowe należały do powiatu przasnyskiego i województwa warszawskiego. W 1954 zlikwidowano gminy i zastąpiono je gromadami. W 1973 przywrócono istnienie gminy Jednorożec, do której ponownie należały Budy Rządowe. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ostrołęckiego. Od 1999 Budy Rządowe znajdują się w gminie Jednorożec w powiecie przasnyskim i województwie mazowieckim^[10].

W granicach administracyjnych wsi odnaleziono ślady osadnictwa neolitycznego (kultura ceramiki sznurowej), z epoki brązu i średniowiecza, jak również osady z epoki kamienia, epoki brązu oraz prawdopodobne cmentarzysko z epoki brązu^[11].

W spisie podatku podymnego z 1775 pojawia się osada Budy Popielarskie licząca 3 dymy. Wieś Budy przysieki notowana jest w wizytacji parafii Krasnosielc w 1783^[8]. W lustracji dóbr królewskich z 1789 zapisano, że wieś istniała od około 15 lat, musiała więc powstać około 1774. W 1789 mieszkało tu 4 gospodarzy, z których każdy co roku odrabiał 3 dni pańszczyzny w żniwa i corocznie oferował 2 podwody. Pańszczyzna warta była 18 złotych polskich, dodatkowo czynsz ze wsi wynosił 40 złotych polskich. Miejscowość określono w lustracji jako nova colonia^[12]. Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego z 1815 podaje, że we wsi Budy Przysieki było 12 domów z 74 mieszkańcami (33 mężczyzn i 41 kobiet)^[9], dwa lata później – 75 osób^[8]. W 1816 w pobliżu wsi Przysieki otwarto kopalnię bursztynu^[13]. W 1827 w Budach Przysiekach istniało 16 domów, w których żyło 100 mieszkańców. Część wsi była rządowa, a część prywatna (Krasińskich)^[14]. Na mapie kwatermistrzostwa, która dla omawianego terenu powstała przed powstaniem listopadowym^[15], widzimy osadę Budy Przysieki przeciętą drogą, złożoną z czterech części i kilkunastu domów^[16].

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydany w 1882 wspomina, że istniały Budy Przysieki rządowe i prywatne^[17]. W dwa lata starszym opisie wsi Budy Przysieki czytamy, że obok znajdowała się rządowa osada leśnej straży Budy Przysieki ze smolarnią, 1 domem i 5 mieszkańcami^[18]. W 1889 w Budach Rządowych mieszkało 4 Żydów^[19]. W końcu XIX wieku w Budach Przysiekach notowano jedną z 4 w gminie Jednorożec fabrykę smoły^[20].

W okresie powstania styczniowego między Dynakiem, Budami Rządowymi a Cierpiętami odbyła się bitwa powstańców z Rosjanami. Określa się ją mianem bitwy pod Cierpiętami i datuje na 17 sierpnia 1863^[21].

Od 1898 osoby z Bud Rządowych uszczęszczały do kościoła w Jednorożcu, który od 1889 był filią parafii Chorzele. W 1905 wieś Budy Rządowe dołączono do filii. W 1916, kiedy powstała parafia Jednorożec, Budy Rządowe włączono w jej granice^[8].

W czasie I wojny światowej w pobliżu wsi przebiegał front wschodni. W lesie koło Bud Rządowych do dziś widoczne są umocnienia wojenne (okopy, ziemianki itp.), a także ślady po kolejce wąskotorowej^[11]. W wyniku działań wojennych wieś została zniszczona w 100%^[22]. Część mieszkańców udała się w bieżeństwo^[8]. W 1915 we wsi założono cmentarz wojenny, na którym pochowano żołnierzy z armii rosyjskiej i niemieckiej^[23].

Osobny artykuł: Cmentarz wojenny w Budach Rządowych.

Według spisu powszechnego z 1921 Budy Rządowe liczyły 16 budynków mieszkalnych i 2 o innym przeznaczeniu. Mieszkało tu 97 osób: 49 mężczyzn i 48 kobiet^[24]. Rolnictwem zajmowała się część mieszkańców, pozostali pracowali w lesie, na kolei lub w tartaku^[8]. We wsi działała jednoklasowa szkoła powszechna^[25].

W 1943 w ramach Ośrodka II „Liwiec” w Jednorożcu z siedzibą w Małowidzu powstał Pluton IV Budy Rządowe. Dowódcą jednostki Armii Krajowej z Bud Rządowych był Edmund Czaplicki ps. Kolba^[26].

Na dzień 1 września 1939 we wsi mieszkało 150 osób. W dniu 1 stycznia 1945 liczebność mieszkańców określono na 265 osób^[10]. W 1947 wieś zajmowała powierzchnię 268,27 ha i liczyła 310 osób^[10].

Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Jednorożcu otworzyła w Budach Rządowych sklep. Istniał tu jeden z punktów katechetycznych w parafii Jednorożec^[8]. W 1962 powstała Ochotnicza Straż Pożarna w Budach Rządowych^[27]. Remizę zbudowano w latach 80. XX wieku^[28].

W 1961 w Nakle postawiono murowany budynek szkolny (tysiąclatkę), który rok później oddano do użytku. Placówka funkcjonowała jako szkoła podstawowa w Budach Rządowych, choć budynek znajdował się w sąsiednej wsi^[29]. W roku szkolnym 1973/1974 ośmioklasowa szkoła w Budach Rządowych kształciła 108 osób^[10]. W 2001 szkołę zlikwidowano z powodu małej liczby dzieci^[29].

W latach 80. XX wieku Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk organizował we wsi obozy gwaroznawcze. Projektem kierowała Barbara Falińska^[30].

Na dzień 25 listopada 2011 we wsi notowano 95 osób: 54 kobiety i 41 mężczyzn^[10]. Na dzień 31 grudnia 2014 wieś zamieszkiwały 14 osób w wieku przedprodukcyjnym, 55 w wieku produkcyjnym i 21 w wieku poprodukcyjnym, łącznie 90 osób^[31]. Cztery lata później w Budach Rządowych mieszkały 92 osoby, a w 2019 – 99^[8].

Sołtysem sołectwa Budy Rządowe (Budy Rządowe, Nakieł, Budziska) jest Tomasz Płocharczyk^[32].

We wsi zachowało się kilka drewnianych domów z międzywojnia, które są wpisane do gminnej ewidencji zabytków^[11]. W Budach Rządowych jest kilka kapliczek, figur i krzyży przydrożnych^[33][34]. Społeczność wsi gromadzi się przy wybranych krzyżach na nabożeństwo majowe. Wierni kościoła rzymskokatolickiego należą do parafii św. Floriana w Jednorożcu^[8].

W 2017 przed budynkiem remizy strażackiej wystawiono figurę św. Floriana^[35]. Przeprowadzono remont remizy i wystawiono wiatę piknikową^[36][37].

We wsi działa Koło Gospodyń Wiejskich^[11].

Lasy okalające wieś należą do Nadleśnictwa Parciaki i są częścią Obszaru Natura 2000 Zachodniokurpiowskie Bory Sasankowe^[38].

• 
  Zabudowania wsi Budy Rządowe
• 
  Jeden z domów z okresu międzywojennego
• 
  Współczesny dom w Budach Rządowych stylizowany na kurpiowski (widoczne m.in. śparogi)
• 
  Nieczynna szkoła podstawowa w Budach Rządowych z siedzibą w Nakle w części zaadaptowana na mieszkania socjalne
• 
  Oznakowanie Obszaru Natura 2000 Zachodniokurpiowskie Bory Sasankowe w lesie między Budach Rządowymi a Nakłem
• 
  Wydma w Budach Rządowych, widok charakterystyczny dla kurpiowskiej Puszczy Zielonej