Bursztyn

Polska nazwa bursztyn pochodzi od niemieckiego Bernstein (kamień, który się pali). Znany był od dawna pod różnymi nazwami:

• sukcynit – nazwa geologiczna, pochodzi od łacińskiej formy succinum, która powstała od łac. succus – sok, żywica drzewna; nazwa succinum używana jest również w farmacji.
• Grecy nazywali ten kamień elektron (ηλεκτρον), co oznacza świecący i błyszczący; od nazwy tej pochodzi określenie elektryczności
• Rzymianie nazywali bursztyn electrum, co było zapożyczeniem z greki lub lyncurium, czyli mocz rysia, albowiem według legendy złocisty kamień powstał ze skamieniałego moczu tego drapieżnika;
• Estowie (ludy bałtyjskie), jak podaje Tacyt, nazywali go słowem glaesum, które to słowo było również używane w łacinie^[8] i od którego pochodzi słowo szkło (glass, glas) używane w językach germańskich
• Egipcjanie nazywali bursztyn sokal;
• Arabowie anbar, ponieważ zapach pocieranego bursztynu kojarzył się z zapachem ambry; od tej nazwy pochodzi angielskie amber
• Persowie nazywali kamień karuba – złoty rabuś;
• używana w niektórych językach słowiańskich nazwa jantar pochodzi od litewskiego gintaras lub gentaras^[9]
• Żydzi nazywali go chaszmal, co dosłownie oznacza przepływ prądu, ale metafizycznie również Moc Boża, Moc Anielska, Tchnienie^[10]

• Skład chemiczny: mieszanina kilkudziesięciu różnych związków, o średniej zawartości ok. 67 do 81% węgla i ok. 1% siarki; resztę stanowią tlen i wodór. Jednym ze składników jest kwas bursztynowy (3–8% w sukcynicie, poniżej 3% w innych odmianach bursztynu)
• Barwa: jasnożółta do brunatnej („bursztynowa”), bywa też mlecznobiały, niebieski, zielonkawy, bezbarwny, czerwony i czarny
• Połysk: tłusty
• Przełam: muszlowy, schodkowy
• Przezroczystość: przezroczysty, przeświecający, do nieprzezroczystego
• Rysa: biała
• Twardość w skali Mohsa: 2,0 – 2,5
• Gęstość: 1,05 – 1,09 g/cm³
• Łupliwość: brak
• Luminescencja: fluoroscencja – brunatnobiała do żółtozielonej, dla burmitu niebieska
• Temperatura topnienia 287–300 °C
• Współczynnik załamania światła 1,539 – 1,542

Tworzy nieregularne bryłki. Największa znaleziona bryła bursztynu bałtyckiego waży 9,75 kg. Najczęściej spotykany jest bursztyn żółty, rzadsze są odmiany bezbarwne, czerwone, zielonkawe, a ich przejrzystość zależy od zawartości drobnych pęcherzyków powietrza. Bryłki bursztynu zawierają niekiedy pochodzące z okresu kredy i kenozoiku szczątki zwierząt lub roślin, tzw. inkluzje. Inkluzje stałe są reprezentowane przez różne minerały np. piryt czy kwarc, oraz owady, rzadziej pajęczaki, drobne płazy i gady (również dinozaury, w tym ptaki^[11][12]), rośliny i ich szczątki. Inkluzje stanowią cenny materiał badawczy dla biologów i paleontologów.

• burmit;
• bursztyn bałtycki;
• aikait – odmiana bursztynu znajdowana na Węgrzech i we Francji;
• bursztyn dominikański – odmiana bursztynu znajdowana w osadach trzeciorzędowych w Dominikanie na Karaibach;
• bursztyn japoński – odmiana bursztynu wydobywanego w północnej części wyspy Honsiu (Japonia), nad brzegiem Oceanu Spokojnego;
• bursztyn libański – odmiana bursztynu znajdowana w osadach kredowych (kreda dolna) w Libanie na Bliskim Wschodzie;
• bursztyn meksykański – odmiana bursztynu znajdowana w osadach trzeciorzędowych (oligocen górny – miocen dolny) w Meksyku;
• bursztyn tajmyrski;
• bursztyn z Oise;
• cyberyt;
• keflachit;
• keuperyt;
• retynit – odmiana cechująca się zawartością kwasu bursztynowego poniżej 3%, czym różni się od sukcynitu (wszystkie pozostałe bursztyny są odmianami retynitu);
• rumenit – odmiana spotykana w Rumunii;
• symetyt – charakteryzuje się wyraźną opalescencją, spotykany we Włoszech;
• walchowit – całkowicie nieprzezroczysty, barwy beżowej; występuje na Morawach;
• krancyt – odmiana spotykana w Saksonii^[13].

• Występuje w utworach trzeciorzędowych: bałtycki, dominikański, birmański (birmit) – odmiana spotykana w Tajlandii, Wietnamie, Malezji, Mjanmie, chilijski, meksykański, australijski, grenlandzki (szraufit), sachalinski, sycylijski;
• W utworach kredowych: libański, jakucki, willeryt, cedaryt – spotykany w Kanadzie, walchowit i neudorfit – odmiany spotykane w Czechach. Najbardziej znany – sukcynit jest znajdowany w utworach trzeciorzędowych Polski, Litwy, Łotwy, Rosji, Danii, Niemiec. Inne żywice kopalne są spotykane w Argentynie (ambryt), w Afryce, na Madagaskarze.

Za największe na świecie pokłady bursztynu uważa się znajdujące się w okolicy Jantarnego nad Bałtykiem w obwodzie królewieckim, wydobywane przemysłowo w kopalniach odkrywkowych od XIX wieku^[14].

W Polsce udokumentowane geologicznie (2010) są cztery złoża o łącznej zasobności bursztynu (bilans geologiczny) 1118 ton: największe w Górce Lubartowskiej 1088 ton (w osadach eoceńskiej delty), na Przeróbce 17 ton (złoże wtórne w czwartorzędowym osadzie), w Wiślince 2,7 tony (złoże wtórne w czwartorzędowym osadzie) i w Możdżanowie 10 ton (w krze osadów eoceńskich w obrębie plejstocenu); prócz tego rocznie skupuje się 4–6 ton bursztynu pozyskanego według oficjalnych danych z plaż Bałtyku^[15].

Sporadycznie bursztyn był znajdowany również w centralnej Polsce, np. w Warszawie, na południu Polski, w Krakowie, na Górnym i Dolnym Śląsku np. w okolicach Wrocławia, Bytomia, Jaworzna, czy Zabrza^[16].

Osobny artykuł: Bursztynnik.

Najbardziej ceniony w jubilerstwie bursztyn bałtycki, znany od pradziejów, po raz pierwszy włączony do wykazów mineralogicznych przez Breithaupta w XIX wieku, inaczej zwany jest sukcynitem. Z powodu niewielkiej twardości ulega szybko zarysowaniom oraz zmatowieniu powierzchni w przypadku kontaktu z twardszymi materiałami, np. ziarenkami piasku zawartymi w kurzu i powietrzu. Bursztyn jest przedmiotem handlu. Największe międzynarodowe targi bursztynu na świecie Amberif odbywają się w Gdańsku^[17][18][19].

W medycynie ludowej dym bursztynowych kadzidełek zabijał zarazki, a noszone na szyi korale zapobiegają bólom gardła i głowy oraz wzmacniają tarczycę. Ogrzane grudki bursztynu stosowało się do wyciągania z oczu ciał obcych (muszek, pyłków). Utłuczony proszek zażywano jak tabakę, co miało oczyścić zatoki i pomóc w pozbyciu się kataru.

W bursztynie występują liczne skamieniałe organizmy, które są użyteczne w badaniach naukowych, podobnie jak i inkluzje nieorganiczne zawarte w żywicy kopalnej.

Największe bryły osiągają wagę kilku, a wyjątkowo kilkunastu kilogramów.

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Bursztynowa Komnata
• Bursztynowy Słowik
• Szlak bursztynowy
• Mistrzostwa Świata w Poławianiu Bursztynu
• bursztyn bałtycki
• skamieniałości
• Alatyr

• Zbigniew Bukowski Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza z dorzecza Odry oraz Wisły
• Krystyna Franaszek Bursztyn – podstawowe wiadomości
• Gabriela Gierłowska Przewodnik po imitacjach bursztynu
• Jerzy Jastrzębski Bursztyniarstwo na Kurpiach
• Barbara Kosmowska-Ceranowicz, Tomasz Konart Tajemnice Bursztynu
• Jacek Kriegseisen Słupskie bursztynnictwo
• Elżbieta Mierzwińska Dzieje bursztynu: historia sztuki bursztynniczej i przewodnik po wystawie malborskiej
• Anna Pęczalska Złoto Północy: opowieści o bursztynie
• Agata Świerzowska Bursztyn, koral, gagat: symbolika religijna i magiczna
• JaninaJ. Grabowska JaninaJ., Polski bursztyn, JaninaJ. Gardzielewska, JanuszJ. Korpal, Warszawa: Interpress, 1982, ISBN 83-223-1982-7, OCLC 69279734 .brak strony (książka)

• Muzeum Minerałów Roberta Borzęckiego: Kolekcja bursztynów i innych żywic kopalnych [online], www.redbor.pl [dostęp 2019-10-09] .