Kościół św. Jerzego w Toruniu
Narzędzia
Ogólne
Drukuj lub eksportuj
kościół parafialny i szpitalny | |||||||||||
Widok kościoła na rysunku Georga Friedricha Steinera z XVIII wieku. | |||||||||||
Państwo | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||||||||
Miejscowość | |||||||||||
Wyznanie | |||||||||||
Kościół | |||||||||||
Imię | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
53°00′54″N 18°36′08″E/53,015000 18,602222 |
Kościół św. Jerzego – kościół gotycki, który usytuowany był w pobliżu Bramy Chełmińskiej[2] w okolicy skrzyżowania ulic: Szosy Chełmińskiej, Gałczyńskiego (nazywanej dawniej właśnie ulicą św. Jerzego) oraz Czerwonej Drogi[3]. Był to najstarszy toruński kościół położony poza murami miejskimi[3]. Przez wiele lat związany był z leprozorium. Rozebrany w 1811 roku.
Pierwsza, jeszcze drewniana świątynia istniejąca w tym miejscu około 1340 roku została zastąpiona większą, ceglaną budowlą. Od początku patronat nad kościołem sprawowała rada miasta, mająca prawo do obsadzania probostwa[4]. Ze względu na swoje położenie (poza murami miejskimi) nie był to budynek okazały[5]. W połowie XIV wieku został świątynią parafialną dla Mokrego[2].
Prawdopodobnie w XV wieku mogła istnieć przykościelna biblioteka[6].
Kościół był przystosowany do obrony Torunia[7].
W 1558 roku kościół został świątynią gminy ewangelickiej[4], korzystali z niego również bracia czescy[8]. Nabożeństwa odbywały się głównie w języku polskim, w dokumentach Rady Miejskiej z 1578 roku jest określany jako Ecclesia nostra Polona[9]. Ze względu na chowanie mieszkańców toruńskiego Starego Miasta na cmentarzu św. Jerzego, msze pogrzebowe odbywały się również w języku niemieckim[4]. Kościół był zniszczony w 1657 roku podczas potopu szwedzkiego, po czym świątynię odbudowano. W 1703 roku, podczas III wojny północnej, wojska szwedzkie ponownie zniszczyły kościół[4]. Po aneksji Torunia przez Prusy ludność niemiecka nadal stanowiła mniejszość[10]. W 1797 roku pastor kościoła św. Jerzego został zwierzchnikiem niemieckich ewangelików z Mokrego[11].
Gmina św. Jerzego obejmowała swoim zasięgiem polskojęzycznych mieszkańców przedmieścia Torunia (za Bramą Chełmińską) i wsi Mokre do rzeczki Bachy. W praktyce z kościołem św. Jerzego byli związani również mieszkańcy Mokrego zza rzeczki, formalnie przynależący do zboru św. Trójcy na Rynku Nowomiejskim. Pierwsze kazanie w języku niemieckim odczytano po tumulcie toruńskim z 1724 roku i przejęciu kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny przez katolików[9]. W XVIII wieku zamożniejsze rodziny ewangelickie otrzymały prawo do wykupywania miejsc pochówku wewnątrz kościoła[12]. 7 stycznia 1725 roku w kościele pochowano burmistrza Torunia Jana Gotfryda Rösnera, skazanego na karę śmierci za umyślne zaniedbanie obowiązków, które doprowadziły do tumultu toruńskiego[12][13]. Ostatnie pochówki we wnętrzu świątyni miały miejsce w 1787 roku[14].
W 1735 roku Mateusz Brandtner zbudował w kościele organy. Instrument był na wyposażeniu kościoła aż do jego rozbiórki[15].
Do 1740 roku księgi metrykalne prowadzono wyłącznie w języku polskim[16], zaś rachunki kościoła prowadzono po niemiecku[17]. W 1797 roku zbór św. Jerzego objął swoim zwierzchnictwem niemieckojęzycznych mieszkańców przedmieść Torunia[9].
W 1808 roku w kościele ulokowano magazyn prochu[18]. W czerwcu 1811 roku kościół został ostatecznie rozebrany[18]. Parafia św. Jerzego musiała korzystać z innych świątyń[19]. We wrześniu 1900 roku rozpoczęto przygotowania do budowy nowego kościoła[11]. W latach 1904–1907 parafia doczekała się nowej świątyni przy ulicy Podgórnej na Mokrem, wybudowanej za sprawą pastora Reinholda Heuera. Nowy kościół był użytkowany przez protestantów do końca II wojny światowej[19].
W 2014 roku, podczas prac remontowych torowiska tramwajowego przy ul. Czerwona Droga, odkopano fragmenty fundamentów kościoła, które zostały udokumentowane przez służby archeologiczne[20][21].
W XIII wieku został ufundowany szpital dla trędowatych[4], a kościół miał być przeznaczony do służby trędowatym, stąd w jego otoczeniu powstały typowe dla takich placówek zabudowania: szpital (zwany Małym), przerobiony w XVII wieku na plebanię i cmentarz[3]. W późniejszym okresie leprozorium przeniesiono do zabudowań leżących w większej odległości od miasta[22]. W poł. XV wieku, po wygaśnięciu epidemii trądu, szpital dla trędowatych zmieniono w zwykły szpital, będącym również schroniskiem dla chorych bez rodzin, ubogich, bezdomnych i wędrowców[22][23]. W 1800 roku w szpitalu przebywało tylko dziewięć starych kobiet. W 1807 roku w szpitalu zakwaterowano żołnierzy armii Napoleona Bonaparte[18].
Wraz z kościołem istniał cmentarz św. Jerzego, położony bezpośrednio obok świątyni. Znajdował się on po zachodniej stronie drogi chełmińskiej (obecnie w tym miejscu znajduje się skrzyżowanie Szosy Chełmińskiej z Drogą Czerwoną)[23]. Na cmentarzu chowano głównie chorych na trąd oraz osoby ubogie. Z czasem ze względu na zapełnienie miejsc w kościołach w Toruniu, gdzie chowano zmarłych, na cmentarzu chowano również przedstawicieli zamożniejszych grup mieszczaństwa. W 1584 roku na cmentarzu pochowano duchownego C. Graserusa. W 1582 roku wybudowano kostnicę. Została ona przebudowana w 1589 roku[24]. W 1584 roku posadzono na cmentarzu 17 drzew (głównie lip i jarzębów)[12]. W 1599 roku burmistrz Henryk Stroband nakazał zbudować drewniany płot wokół cmentarza, który później zastąpiono ceglanym murem[24]. W 1729 roku pochowano w nocy Michała Bogusława Rutticha, kaznodzieję kościoła św. Jerzego, profesora gimnazjum, zmarłego śmiercią samobójczą[25]. W 1737 roku pochowano sekretarza miejskiego Georga Daniela Wachschlagera[14]. Mimo to jeszcze pod koniec XVIII wieku w świadomości mieszkańców Torunia cmentarz św. Jerzego nie cieszył się renomą[24]. Po tumulcie toruńskim na cmentarzu chowano wyłącznie ewangelików. Aż do początku XIX wieku problemem na cmentarzu był wałęsające się psy i świnie[12]. W tym samym okresie zaniechano chowania zmarłych[14]. W 1809 roku zburzono część muru[18]. Decyzja o likwidacji cmentarza zapadła w czerwcu 1813 roku, cały proces likwidacji trwał do 1815 roku. Z obiektu korzystano do ostatniej chwili, jedną z ostatnich pochowanych osób była Dorothea Mellien, zmarła 25 kwietnia 1811 roku[26]. Część grobów przeniesiono do nowego cmentarza św. Jerzego, groby Johanna Theodora Elsnera (zmarłego w 1803 roku) i Theodora Elsnera (zmarłego w 1807) rodzina Elsnerów przeniosła na prywatny cmentarz na Bielanach. Nagrobki braci czeskich Johanna Paula Stranskiego i jego żony Christiny z 1648 roku przeniesiono wiele lat później do nowego kościoła św. Jerzego na Mokrem[27].
Prawdopodobnie na cmentarzu znajdowała się bliżej nieokreślona liczba kaplic. Dzięki rysunkom Georga Friedricha Steinera przetrwały wizerunki dwóch mauzoleów: burmistrza Torunia Simona Weissa z 1738 roku oraz rodziny Zerneke[14].
W zachodnią elewację jednonawowej świątyni wbudowano kruchtę, z której wyrastała w partii szczytu ośmioboczna wieżyczka nakryta hełmem. Na jej szczycie umieszczona była chorągiewka św. Jerzego. Oprócz wieży, zachodnią fasadę zdobiły schodkowe szczyty z blankowaniem i blendami. Świątynia składała się z prostokątnego, trójprzęsłowego prezbiterium o wymiarach 15 m x 8 m oraz szerszej od niego, czteroprzęsłowej, nawy o długości ok. 18 i szerokości ok. 13 m. Dodatkowo prace ziemne, prowadzone w latach 60. XX wieku w okolicy dawnej lokalizacji kościoła wykazały obecność dużej ilości glazurowanych cegieł i dachówek, co wskazuje na wysoką dbałość o kolorystykę budowli[3]. Kościół miał prawdopodobnie cztery ołtarze, jednak w źródłach zachowały się szczegółowe informacje wyłącznie o jednym z nich, ufundowanym w 1350 roku[1].
Kościoły/kaplice |
| ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Inne |
|