Krokosz
Krokosz (Carthamus L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. W zależności od ujęcia systematycznego liczy od 20 gatunków (po wyłączeniu części tu zaliczanych do rodzajów karduncelus Carduncellus, Femeniasia i Phonus)[5] do 47[4]–48[6] gatunków w szerokim ujęciu. Rośliny te rosną w basenie Morza Śródziemnego oraz w Azji południowo-zachodniej i środkowej[4][5], a jako rośliny introdukowane także w Azji Wschodniej[4] i w Ameryce Północnej[7]. W Polsce jako gatunek przejściowo dziczejący (efemerofit) obecny jest krokosz błękitny C. lanatus[8] (kilka innych gatunków bywa też uprawianych)[9].
 Krokosz barwierski | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | krokosz | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Carlina L. Sp. Pl. 830. 1 Mai 1753[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
C. tinctorius L.[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
.JPG)
.JPG)
Do najszerzej rozpowszechnionych gatunków należy krokosz błękitny C. lanatus będący współcześnie już niemal kosmopolitycznym chwastem[5]. Największe znaczenie ekonomiczne ma krokosz barwierski C. tinctoria. Kwiaty tej rośliny już co najmniej 1600 lat p.n.e. wykorzystywano w barwierstwie w Starożytnym Egipcie. Roślina przez stulecia wykorzystywana była do barwienia artykułów spożywczych (jako substytut szafranu[10]), tkanin i kosmetyków. Kres temu położyło wynalezienie syntetycznych barwników anilinowych, choć jeszcze w XX wieku stosowano lokalnie krokosz do barwienia (np. twarogu w Niemczech)[11]. Po ograniczeniu zastosowań kwiatów tego gatunku do celów barwierskich zwiększyło się wykorzystanie z kolei owoców jako źródła oleju kartamusowego[11]. Jest on używany w przemyśle spożywczym, w terapii choroby Crohna, w kosmetyce i aromaterapii. W wyniku modyfikacji genetycznej uzyskano także owoce zawierające ludzką insulinę oraz hormon wzrostu z karpia. Te ostatnie stosowane są w akwakulturze do karmienia krewetek[5]. Krokosz barwierski uprawiany bywa także jako roślina ozdobna[10].
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne i byliny[4][7] o pędach kolących i sztywnych[12], nagich, owłosionych lub ogruczolonych[7].
- Liście
- Odziomkowe i łodygowe lub tylko łodygowe, dolne z oskrzydlonymi ogonkami, górne siedzące, z nasadą często obejmującą łodygę. Blaszka liściowa ząbkowana do pierzasto klapowanej, kolczasta[7].
- Kwiaty
- Zebrane w koszyczki pojedyncze lub po kilka na szczycie pędu. Ich okrywy są jajowate – ku górze zwężone, z listkami okrywy ułożonymi w 4–5 rzędach, równowąskimi do jajowatych, przy czym te najniższe zwykle liściopodobne i koląco zakończone. Dno koszyczka pokryte szczecinkami. Kwiaty wszystkie jednakowe, obupłciowe, o koronie rurkowatej, żółtej do czerwonej lub fioletowej[7][12].
- Owoce
- Niełupki nagie, jajowato czworogroniaste. Puchu kielichowego brak lub trwały, złożony z licznych, nierównej długości szczecinek[7][12].
Systematyka
Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae z podrodziny Carduoideae, z plemienia Cardueae[5] i podplemienia Centaureinae[10].
Rodzaj w wąskim ujęciu obejmuje 20 gatunków[10][5] występujących we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego i poprzez rejon Kaukazu i Iran po Azję Środkową. Pozostałe gatunki wyodrębniane są do rodzajów: Phonus Hill (dwa gatunki w południowej Hiszpanii i północnej Afryce), karduncelus Carduncellus Adans. (27 gatunków w basenie Morza Śródziemnego od Hiszpanii po Grecję), Femeniasia Susanna (jeden gatunek – F. balearica będący endemitem Minorki)[10].
- Wykaz gatunków (szerokie ujęcie – nazwy zweryfikowane według The Plant List)[6]
- Carthamus arborescens L.
- Carthamus atractyloides (Pomel) Greuter
- Carthamus baeticus (Boiss. & Reut.) Nyman
- Carthamus balearicus (J.J.Rodr.) Greuter
- Carthamus boissieri Halácsy
- Carthamus caeruleus L.
- Carthamus calvus (Boiss. & Reut.) Batt.
- Carthamus carduncellus L.
- Carthamus carthamoides (Pomel) Batt.
- Carthamus catrouxii (Emb. ex Maire) Greuter
- Carthamus cespitosus (Batt.) Greuter
- Carthamus chouletteanus (Pomel) Greuter
- Carthamus creticus L.
- Carthamus curdicus Hanelt
- Carthamus dentatus Vahl
- Carthamus dianius (Webb) Sch.Bip.
- Carthamus duvauxii (Batt.) Batt.
- Carthamus eriocephalus (Boiss.) Greuter
- Carthamus flavescens Willd.
- Carthamus fruticosus Maire
- Carthamus glaucus M.Bieb.
- Carthamus gypsicola Iljin
- Carthamus helenioides Desf.
- Carthamus hispanicus (Boiss. ex DC.) Sch.Bip.
- Carthamus ilicifolius (Pomel) Greuter
- Carthamus lanatus L. – krokosz błękitny[9]
- Carthamus leucocaulos Sm.
- Carthamus lucens (Ball) Greuter
- Carthamus mareoticus Delile
- Carthamus matritensis (Pau) Greuter
- Carthamus mitissimus L. – karduncelus miękki[9]
- Carthamus multifidus Desf.
- Carthamus nitidus Boiss.
- Carthamus oxyacantha M.Bieb.
- Carthamus pectinatus Desf.
- Carthamus persicus Desf. ex Willd.
- Carthamus pinnatus Desf. – karduncelus pierzasty[9]
- Carthamus plumosus (Pomel) Greuter
- Carthamus pomelianus (Batt.) Batt.
- Carthamus reboudianus (Batt.) Batt.
- Carthamus rechingeri P.H.Davis
- Carthamus rhaponticoides (Pomel) Greuter
- Carthamus rhiphaeus Font Quer & Pau
- Carthamus strictus (Pomel) Batt.
- Carthamus tamamschjanae Gabrieljan
- Carthamus tenuis (Boiss. & Blanche) Bornm.
- Carthamus tinctorius L. – krokosz barwierski
- Carthamus turkestanicus Popov