Pò

Ël Pò a l'é un fium ch'a l'ha soe sorgiss, an vàire branch, al Pian dël Re, an sël Viso, a n'autëssa ëd 2020 méter.As dëstend për na longheur ëd 652 chilòmeter e a traversa për longh tuta la pian-a padan-a, nen arlongh la linia mesan-a, ma për la pì part pì davzin a j'Apenin che a j'Alp.
A-i é na distansa ëd 420 chilòmeter an linia d'aria an tra soe sorgiss e soe 14 boche ch'a campo ant l'Adriàtich.

A l'é ël pì longh fium an Italia, an tocand tërdes provinse: Coni, Turin, Lissandria, Vërsèj, Piasensa, Pavìa, Lòd, Cremon-a, Parma, Màntoa, Res dl'Emilia, Fërara, Rovigh.

Ël nòm

Ël nòm ligurin dël fium a l'era Bodincus o Bodencus, visadì Sensa fond.Ij roman a lo ciamavo Padus, nòm ch'a ven dai selt o dai véneto.Sò nòm antich a l'era ëdcò Eridan, ch'a ven dal nòm dël fieul dël sol, Fetont Eridan, ma a venta dì che 's nòm a l'era dovrà ëdcò për d'àutri fium europengh.

Sò cors

Ël tòch piemontèis

A scor con na fòrta pendensa vers est, alimentà an sò tòch inissial da vàire àutri cors d'eve e torent, tanme ël ri Bulè e ël torent Croesi.Apress na larga curva antra Revel e Salusse, 1700 méter pì an bass ëd soe sorgiss, chità d'esse mach un torent, as vira vers nòrd-est, a passa da banda dël sistema colinar ëd Monfrà e a va anans arlongh la midema diression fin-a a Civass.

As piega a nòrd ëd fasson decisa, vers Turin.Davzin a Turin, a 70 chilòmeter da soe sorgiss e a 214 méter d'autëssa, soa portà media a l'é d'81 méter cubo al second (mìnima ëd 9 e màssima ëd 2230).

Ant ës prim tòch a arsèiv j'eve ëd vàire afluent, dont la Vràita e la Màira a drita e ël Pélis e la Dòira Rivaria a snistra, ch'a ven-o da j'Alp Còssie.

Traversà Turin, a arsèiv ëdcò j'eve dla Stura ëd Lans, dël Malon e dl'Eva d'Òr (ch'a calo giù da j'Alp Graje) a snistra.

Passà Civass, andoa as dëstaca ël canal Cavour ch'a argionz ël Tesin davzin a Gajà, ël Pò as piega vers est, an pian, argirand da nòrd le colin-e ëd Monfrà, a arsèiv da snistra la Deura Bàutia (ch'a riva dal massiss dël Mont Bianch) e la Sesia (ch'a cala giù dal masiss dël Reusa); costa a lo possa për un curt tòch vers sud.Soa portà a aumenta e a riva giumaj a na larghëssa d'apopré 120 méter.

Rivà a l'autëssa ëd Casal Monfrà a pija ëd fasson definitiva le caraterìstiche ëd fium ëd pian-a; a scor meusi, con tanti virage, an diression sud-est findi a la confluensa ëd Tani a drita.A descriv na curva larga e a arsèiv da drita la Scrivia e da snistra l'Agògna.

An sò tòch piemontèis, ël Pò a l'ha ëdcò antra sò afluent ëd drita ël Giandon.

La surtìa dal Piemont

Ël fium a armonta un pochetin vers nòrd-est arcujenda, un pòch a val ëd Pavìa, j'eve dël Tesin, un dij sò pì gròss afluent; soa larghëssa media an cost tòch a l'é ëd 300 méter anviron, antant che soa profondità a l'é pì che 2 méter, lòn ch'a përmët ëd passé a dle cite barche.

Passà la strèita dë Stradela, anté ch'a së strenz e a sfiora l'orlo setentrional dij contrafòrt apenìnich, a séghita sò cors vers est, arseivend ël Làmbër a snistra e la Trëbia a drita.

Antra Piasensa e Cremon-a a sërpenta, con na serie ëd curve larghe e a së slontan-a da j'Apenin, lassand ëd tansantan seurte da l'eva dij baron ëd sabia e dj'isolòt.As anrichiss dj'eve dl'Adda (a mancin-a) e dël Nure (a drita).
A séghita con sò andi a curve dantorn al paralel nùmer 45.As piega peui a sud-est.

Arseivùe a drita j'eve ëd chèich afluent apenìnich (Arda, Tar, Ceno, Parma, Ënza), antra Viadan-a e Goastala a fa un largh virage vers nòrd, findi a la confluensa a snistra dl'Oglio.
As buta torna a andé vers est, con na pendensa viaman pì cita e na larghëssa media ch'a riva a toché 700 o 800 méter.A cheuj j'eve dël Mincio, ël darié dj'afluent dë snistra, e dla Sëggia e dël Panar, ij darié ëd drita.

Afluent ëd Pò an cost tòch a son ëdcò: la Stàfora a drita e la Sarca a mancin-a.

La part bassa

Ant la part bassa ëd sò cors ël fium a passa ant la region dël Polésin, anté che a l'autëssa ëd Pontelagoscuro, sùbit a nòrd ëd Fërara, a descriv na gròssa ansa vers sud.Dlongh apress, davzin a Arian Polésin, a ancamin-o le diramassion ch'a formo sò delta.

Ël delta

Con soa caraterìstica forma a piòta d'òca, ël delta ëd Pò a coata na surfassa ëd pì che 400 chilòmeter quàder; tuti j'agn a avansa ant l'Adriàtich ëd 60 o 70 méter, mersì a soe burie.An efet, le burie con ij rabastum a son 23 milion ëd tonëlà për ann, ch'a chërso a 30 milion s'as conto ij materiaj ch'a strusio an sël fond.
Ël paisage a l'é caraterisà da la bondansa e alternansa ëd baciass d'eva dossa o salà, ëd mojiss e ëd larghe distèise bonificà.

Ël delta a l'é formà da sinch branch prinsipaj, Pò ëd Mèistra, Pò dla Pilia, Pò dle Tolle, Pò ëd Gnòca e Pò ëd Goro, ch'a alimento 14 boche al mar.Ël Pò ëd Mèistra, ch'as separa dal Pò a l'autëssa ëd Pòrt Tolle, a l'é ël branch pì setentrional e ëdcò ël men ativ.Nopà, ël Pò ëd Gnòca e ël Pò ëd Goro a òcupo la part pì meridional dël delta: ël prim, ch'as separa dal Pò Grand davzin a Ca Vendramin, a campa an mar a travers doe boche apopré ël 12% ëd l'eva dël fium; lë scond, ch'a l'é ël branch pì longh dël delta, as dëstaca dal cors prinsipal davzin a Santa Marìa an Ponta e a l'ha na portà ch'a corëspond a anviron al 9% dël total.Dij doi branch mesan, ël Pò dla Pilia a l'é col pì amportant, an campand ant l'Adriàtich a travers soe tre boche (Busa ëd Tramontan-a, Busa ëd Levant, Busa ëd Siròch) antra 'l 60% e lë 70% ëd j'eve dël fium.Ël darié branch, ël Pò dle Tolle, motobin ativ vers la fin dël sécol ch'a fa XIX, a l'ha al di d'ancheuj n'amportansa scondaria; a sboca al mar con vàire boche, dont la Busa dël Bastiment, e a forma con ël Pò ëd Gnòca l'ìsola dla Donzella.

La portà e la morfologìa

Pò l'é ëd sòlit rich d'eva, an arseivendla sia dai fium ëd j'Alp che da coj dj'Apenin.Sò bassin idrogràfich a l'é dë 74.970 chilòmeter quadrà e a anteressa le region ëd Piemont, Lombardìa, Emilia-Romagna, Véneto e part dël Canton Tesin an Svìssera.

La configurassion ëd sò bassin a detèrmina un regim ìdrich assè complicà.J'afluent alpin a l'han dij cors pitòst longh e d'eve bondose, për la pì part regolà da la fonsion da serbator dij lagh prealpin: ij màssim dle portà a son d'istà, cand le fiòche e ij giassé a fondo; ij mìnim as toco d'invern.Nopà, j'afluent apenìnich, distribuì dzortut arlongh ël bassin mesan e anferior, a l'han caràter ëd torent con dij longh perìod ëd màira durant l'istà e dle pien-e amprovise an corëspondensa dle pieuve dla prima e dl'otonn.
Cost regim a anfluensa l'andament ëd le pien-e dël Pò, an përmetend con condission meteorològiche normaj në scol regolar ëd j'eve.La portà media a l'idròmeter ëd Pontelagoscuro, a 96 chilòmeter da lë sboch e con darera un bassin dë 70091 chilòmeter quàder, a l'é ëd 1400 méter cubo minca scond e màssima d'8900; ant ij temp ëd suitin-e ecessionaj la portà a peul calé fin-a a 240 méter cubo minca scond.J'eve contnùe antra d'àrgin poderos a calo meusie vers ël delta.Durant l'inondassion dël 1951 la portà màssima a l'é stàita ëd pì che 12.000 méter cubo al second.

J'inondassion a ancàpito dzortut an corëspondensa dle stagion motobin piovose, cand le pien-e arlongh ël cors bass dël fium - che an vàire tòch a scor pì àut che ij teren dantorn - a son nen bin contnùe da j'àrgin e la pression fòrta ëd j'eve a s-ciapa j'euvre ëd difèisa.Già a Pavìa j'eve àute a sorpasso ël livel ëd la pian-a e vers ël delta la dzorelevassion a riva a 6 méter.

Part dij rabastum che Pò a trimbala as pògio pian pianòt an sò let, alvand-ne viaman ël fond e diminuend soa pendensa.Costa a varia dal 48% al 0,01%; la media antra Turin e lë sboch a l'é d'anviron 0,04%.A Ostiglia, a 150 chilòmeter da lë sboch, la fior d'eva a l'é mach 2 méter pì an àut dël livel dël mar.

La profondeur ëd Pò a varia: anviron 1,8 méter a Turin, 6 al Casal, 9 a la confluensa ëd Tesin; da 2 a 6 o 7 antra 'l Tesin e Piasensa, da 7 a 10 antra Ostiglia e lë sboch.Durant le pien-e, ant ël tòch bass j'eve a argionzo ëdcò ij 20 méter ëd profondeur e, ant le pien-e màssime, antra j'àrgin, ij 4 chilòmeter ëd larghëssa.

La stòria e ij cangiament

Ël cors movimentà dël fium a l'é l'arzultà ëd n'evolussion milenaria e dij posson arseivù dai sò afluent, dzortut coj ëd drita, dal comportament ëstagional pì iregolar.L'Àdige, na vira sò afluent, a l'é adess tut afàit indipendent.
Sogetà a le gran pien-e, a l'assion d'erosion ëd j'eve e ai moviment frequent dël teren, vàire vire sotponùa a dij gròss travaj ëd sistemassion idràulica, la zòna dël delta ëd Pò a l'é passà durant ij sécoj a travers dij cangiament ancreus.Ël cors natural dël fium a l'é stàit motobin modificà ëdcò da l'antërvent ëd l'òm che, a parte da la confluensa dël Tesin a l'ha fabricà pì che 2200 chilòmeter d'àrgin, soens an dobie o triple file distansià da dij teren destinà a j'inondassion durant le pien-e, sòn an particolar arlongh ël cors mesan.

A l'é motobin malfé arcostruì le vicende complicà dël fium, dagià che le sorgiss pì antiche - che a armonto a l'época roman-a (dzortut Polibio e Plinio) - a l'han tròpi përtus.
Comsëssìa, a smija che na vira ël fium a scorèissa unì fin-a a Fërara, arcujend j'eve ëd Panaro e Ren, e as partagiava peui an doi branch: ël Pò ëd Primero, ciamà parèj përchè ël pì ativ, e ël Pò ëd Volan.

La bassa val ëd Pò a l'é stàita ocupà da 'd gent ëd le sivilisassion paleolìtiche e neolìtiche.Coste a l'han fabricà dle palafite an sij mojiss arlongh ij ri.

Ij travaj ëd regolassion dël fium a l'han ancaminà ant ij temp pre-roman e a l'han progredì sota ij roman.
Durant le migrassion barbàriche bon-a part dël sistema ëd protession a l'é frustasse.

Durant l'età ëd mes, apress che dël 1151 ël Pò a l'ha rompù j'àrgin davzin a Ficarolo bolversand l'idrografìa dla zòna, ël Ren a l'é ancanalasse ant ël vej let dël Pò ëd Primero, antant che ël Pò ëd Volan a l'é restà un cors d'eva scondari e, dël sécol ch'a fa XVII, a l'é stàit sarà ëd fasson definitiva.
Dël 1438 a-i é staje n'àutra inondassion greva.

Antra 'l 1600 e ël 1604, për tëmma che la lagun-a a fussa viaman anterà, la Repùblica Véneta a l'ha fàit ësposté, con ël grandios taj ëd Pòrt Viro, ël cors superior dël fium vers sud, portandlo a sboché ant l'ansa ëd Gòro.Apress costa sistemassion, le condission dë scoriment ëd l'eva ant ël teritòri as son motobin ameliorasse e sòn a l'ha dàit la possibilità d'ancaminé ëd fasson seriosa ij travaj ëd bonìfica dla region.

D'àutre grande aluvion a son rivaje dël 1882, 1917, 1926, 1951, 1956.

L'inondassion dël 1951

L'assion danosa dj'afluent apenìnich a l'é manifestasse ant la gran pien-a ëd novèmber 1951, ch'a l'ha fàit un përfond ëd dann a tute le zòne arlongh la riva, da l'Oltrapò pavèis al delta, dzortut ant la zòna dël Polésin.Le ca dësblà a son ëstàite apopré neuv-sent, tërzent cole danegià e inabitàbij, tranteut le comun-e alagà.Scasi sent përson-e a son mòrte.A l'é stàit fin-a malfé fé un bilansi dle vìtime, përchè an vàire comun-e jë strument ëd lë stat sivil a son ëstàit dëstruvù.J'arfugià a son ëstàit sent e sessantamila.
Ël Polésin a l'é stàit anvadù da anviron tre miliard ëd méter cubo d'eva ch'a l'han alagà pì che 113 milion d'are ëd teren coltivà, motobin drù e an part arcuperà dai baciass con le bonìfiche dij tre sécoj precedent.An dzorpì che le s-ciapure ëd Pò, as son verificasse dle senten-e dë s-ciapure dj'àrgin dij canaj ëd bonìfica, seivada e navigassion ch'a fan arferiment al fium.Sinquantedoi pont a son ëstàit dësblà.

Ël ròl econòmich

Malgré ël gròss volum ëd soe eve, Pò a arzulta esse pòch navigàbil, dzortut an rason dl'instabilità dël fond.Tutun a l'é stàit ësfrutà ëdcò për sòn: ant l'età 'd mes, për esempi, la navigassion an sël Pò a l'era sostnùa, dzortut ant ël tòch antra Piasensa e l'Adriàtich.

Amportant a l'é ël ròl ëd Pò ant l'agricoltura, dagià che, për mojen ëd na rej s-ciassa ëd canaj ëd derivassion, soe eve e cole dij sò afluent a son dovrà për seivé le campagne dantorn, dzortut ant ël tòch mesan ëd sò cors.A l'ha ëdcò n'amportansa stragròssa për la produssion energética, nen mach për le sentraj idroelétriche ch'a alimenta ëd fasson direta, ma ëdcò për ël grand nùmer d'anstalassion ëspatarà arlongh tut ël bassin.

A pòrto sò nòm

• Pian-a padan-a

Proverbi