Matemàtich, fìsich e astrònom.Pierre Simon de Laplace a nass a Beaumont-en-Auge da na modesta famija ëd paisan norman ai 23 ëd mars dël 1749.Ëd soa anfansia e soa gioventura as sa pòch, përchè chiel a l'era genà da soe orìgin ùmij. Soa anstrussion a l'é cudìa da 'd rich avzin.A 16 agn a l'é admetù a l'Università ëd Caen pr'ëstudié teologìa, ma as anteressa dzortut ëd matemàtica.A frequenta la scòla militar ëd Beaumont anté ch'a dventa ansegnant ëd matemàtica e dël 1767 a tramuda a Paris con ëd litre d'arcomandassion e a sërca d'aprocé d'Alembert, che a l'época a l'era al cò ëd soa fama.Nen avend d'arzultà, a scriv na litra an sij prinsipi dla mecànica; lesula, d'Alembert a-j treuva un pòst da professor ëd matemàtica a l'École Militaire (dël 1784 a esaminrà Napoleon Bon-a-part an duvertand-je la cariera d'ufissial d'artijeria).Dël 1773 a intra a l'Academia dle Siense coma mèmber assosià; a l'é nominà mèmber përmanent ant ël 1785.
A l'era nen anteressà a j'idèje arvolussionarie, ma apress la rivolussion a l'é campasse ant la polìtica e a l'ha travajà a la sistemassion dël sistema métrich decimal, an fasend part dla prima comission ancarià ëd serne j'unità dë mzura fondamentaj.A l'ha ëdcò fàit part ëd le comission për l'anstitussion ëd la Scòla politécnica e ëd la Scòla normal.
Gropà a Napoleon, dël 1799 a arsèiv da chiel-sì ël ministé dl'anterior, anté ch'a resta ministr për ses ësman-e, che peui Lussian Bon-a-part a l'é ciamà a sucedje.Laplace a dventa ministr ëd l'anstrussion pùblica.Apress a l'é senator e, dël 1803, canslé dël senat.Cand ch'a-i dròca Napoleon, a na sot-signa la proscrission e a l'é an tra ij prim a fé at pùblich ëd sotmission a Luis XVIII, ch'a lo nòmina marchèis.Dël 1816, Luis XVIII a lo nòmina pressident ëd la comission për la riorganisassion dla Scòla politécnica. Ant ij darié agn ëd soa vita as artira a Arcueil anté ch'a arsèiv vìsite da gent ëd tut ël mond. A meuir a Paris ël 5 ëd mars dël 1827.
Laplace a l'é ocupasse ëd cosmologìa.L'euvra ëd tuta soa vita a l'é stàita l'aplicassion detajà dla laj ëd gravitassion ëd Newton al sistema solar tut antregh. Ël prim pass amportant vers ël problema general a l'é dël 1773, cand ch'a dimostra che le distanse medie dij pianeta dal Sol a cangio pà, gavà dle cite variassion periòdiche.
Matemàtica
Laplace a podrìa esse definì n'astrònom teòrich, ma soa passion për costa dissiplin-a a l'é stàita dzortut ël pretest për dë studi matemàtich.Al contrari ëd Lagrange, për chiel la natura a l'é l'essensa dla dëscuverta sientìfica e la matemàtica a n'é mach n'utiss.A l'ha fornì na contribussion fondamental a la teorìa dla probabilità (dont as peul consideresse ch'a l'abia anandià la fas moderna), a l'anàlisi algébrica e infinitesimal: usage ëd densità continue, teorema an sla laj esponensial dj'eror; teorema dël dësvlup dël determinant; studi dj'equassion diferensiaj parsiaj ëd second órdin, serie, frassion continuà, antëgrassion, teorìa dël potensial. A l'é 'l prim ch'a oten la fórmola .A arpija torna l'euvra ëd Bayes e a precisa cola ëd Legendre an sla teorìa dij quadrà mìnim; dël 1812 a generalisa ël problema dla gucia ëd Buffon.A l'ha studià la configurassion d'echilibri ëd na massa flùida ch'a vira (la prima memòria ansima a 's soget a l'é comunicà a l'Academia ant ël 1773, la dariera dël 1817).An na memòria avosà dël 1785 (Théorie des attractions des sphéroids et de la figure des planètes) a dà la solussion completa dël problema general dl'atrassion ëd në sferòid su na partissela esterna e a antroduv la fonsion potensial e ij coefissient ëd Laplace.
Chìmica
Ansema a Antoine Lavoisier, Laplace a s'é anteressasse ëdcò ëd chìmica.Dël 1780 a l'ha fabricà un calorìmeter particolar dont a l'ha compì arserche anteressante ëd termochìmica.
J'euvre ëd Laplace a son ëstàite publicà dal goern fransèis ant j'Oeuvres complètes de Laplace (7 volum, 1843-1847).Na sconda edission contenent material adissional a l'é stàita completà dël 1912. Për l'anvìa ëd buté an vista ij sò mérit, soens ant ij travaj ëd Laplace a-i manco j'atribussion a j'arzultà otnù da j'àutri.
Exposition du système du monde (1796). Ant ës lìber, sensa formalism matemàtich e 'd na fasson divulgativa, Laplace a smon na stòria ideal dl'astronomìa ant ël sistema newtonian (moviment reaj dij còrp celest e gravitassion universal, përturbament periòdich e secolar), rivand a fortì che l'univers antregh a sbalansa dantorn a në stat mesan. L'euvra a l'é n'esaltassion dla natura sientìfica dël sistema ëd Newton e as sara con la formolassion rigorosa dla teorìa cosmogònica 'd Kant an sl'orìgin dël sistema solar (bele che a peul desse che Laplace a fussa nen a conossensa dl'ipòtesi ëd Kant).
Traité de mécanique céleste (sinch volum: doi volum a son surtì dël 1799; d'àutri doi ant ël 1802 e 1805, ël darié dal 1823 al 1825). Cost'euvra a l'ha 'l but ëd dimostré che l'astronomìa as peul arporté a la mecànica. Da banda dle teorìe tradissionaj ansima ai moviment dij pianeta, Laplace a smon soe inovassion teòriche: spiegassion dij përturbament ressìproch ëd Gieuv e Saturn, studi dl'acelerassion secolar ëd la Lun-a, dimostrassion dl'invariabilità secolar dle distanse medie dij pianeta dal Sol (e dla conseguenta stabilità dël sistema planetari), teorìa dij maré e dël moviment dij satélit ëd Gieuv. L'esposission matemàtica a l'é motobin sintética e soens ij rasonament për rivé a j'arzultà a son nen ësmonù ëd fasson esplìssita.
Théorie analytique des probabilités (1812, travaj ancaminà dël 1774)
Essai philosophique sur les probabilités (1814). Laplace a consìdera da na mira crìtica ij problema ch'a sponto da l'aplicassion dël càlcol probabilìstich ai fenòmeno naturaj: ant un perìod dominà da l'ideal determinìstich, arcore a criteri probabilìstich a creava ëd problema. Laplace a sërca ëd sormonteje an fasend arferiment a n'anteligensa tut-comprensiva, la sola për la qual a-i sarìa gnente d'incert.
A l'ha dit
Tuti j'efet ëd la natura a son gnente d'àutr che le conseguense matemàtiche d'un cit nùmer ëd laj invariàbij.
A l'han dit ëd chiel
Matemàtich ëd prim órdin, Laplace a l'é dun-a arvelasse në scadent aministrator. Da sò prim at i l'oma capì ch'i j'ero sbaliasse. Laplace a s-ciairava gnun-a chestion sota soa mira giusta, a sërcava dle finësse daspërtut, a l'avìa mach d'idèje discutìbij, an na paròla a portava lë spìrit dle còse infinitaman cite ant l'aministrassion. Napoleon a Sant'Élena.Cost giudissi ëd Napoleon a l'é stàit soèns pijà 'me na testimoniansa dla mancansa dë spìrit pràtich dij matemàtich.
