اناتومى
اناتومي (په یوناني کې anatomē، 'تشرېح') د بیولوژي د علم یوه څانګه ده چې په کې د ژوندیو موجوداتو جوړښت او غړي مطالعه کېږي. اناتومي د طبیعي علومو برخه ده چې د ژوندیو موجوداتو له سازماني جوړښت سره اړیکه لري. دا یو پخوانی علم دی چې له تاریخ څخه مخکې مهال کې پیل شوی. اناتومي په طبیعي ډول له مخ پر ودې بیولوژي (developmental biology)، جنین پیژندنې (embryology)، پرتله ییزې اناتومي (comparative anatomy)، تکاملي بیولوژي (evolutionary biology) او پیلوژني (phylogeny) سره تړاو لري، ځکه دا هغه بهیرونه دي چې اناتومي یې په فوري ډول یا اوږد مهال کې رامنځته کوي. اناتومي او فزیولوژي چې په ترتیب سره د ژوندیو موجوداتو د غړو جوړښت او د هغو فعالیت مطالعه کوي، یو بل ته اړونده طبیعي رشته رامنځته کوي، چې ډېری وخت یوځای مطالعه کېږي. انساني اناتومي په طبابت کې یو له ضروري بنسټیزو علومو څخه دی.[۱][۲][۳][۴]
,_lying_prone_on_a_table_Wellcome_L0020561.jpg)
د اناتومي څانګه په دوه برخو ماکروسکوپیک (macroscopic) او مایکروسکوپیک (microscopic) ویشل کېږي. په ماکروسکوپیک اناتومي یا لویه اناتومي کې (gross anatomy) د حیوان د وجود په سترګو لیدونکې برخې څېړل کېږي. همدارنګه په لویه اناتومي کې سطحي اناتومي (superficial anatomy) هم شاملېږي. په مایکروسکوپیک اناتومي کې بیا د انساجو د بېلابېلو جوړښتونو په مطالعه کې چې ورته هیستولوژي هم ویل کېږي او د حجراتو په مطالعه کې له نوري وسایلو ګټنه شاملېږي.
د اناتومي تاریخچه د انسان د وجود د غړو او جوړښت د چارو په اړه په تدریجي ډول له پوهېدو سره تړاو لري. میتودونو یې هم پام وړ وده لرلې، د حیواناتو د پاتې شونو او اجسادو له مطالعې رانیولې د ۲۰ مې پېړۍ د طبي انځور اخیستنې تر تاکتیکونو چې اکسرې، التراسوند او ام آر آی (magnetic resonance imaging) په کې شاملېږي.
تعریف
اناتومي د ژوندیو موجوداتو د جوړښت، د هغو د سیستمونو، غړو او انساجو علمي مطالعه ده. چې په کې د مختلفو غړو شکل او ځایګی، هغه مواد چې ترې جوړ شوي، د هغو موقعیت او له نور غړو سره یې اړیکې مطالعه کېږي. اناتومي په بشپړ ډول د فزیولوژي او بیوشیمي سره توپیر لري، چې په ترتیب سره د غړو د عملکرد او د هغو له کیمیاوي بهیرونو سره اړیکه لري. د بېلګې په توګه یو اناتومیست د جګر په څېر د یو غړي له شکل، اندازې، موقعیت، جوړښت، وینې رسېدنې او عصبي رېښو سره کار لري په داسې حال کې یو فزیولوژیست د صفرا له تولید، په تغذیه او د بدن د چارو په تنظیم کېدو د جګر له ونډې سره کار لري.[۵][۶]
د اناتومي رشته د لویې یا ماکروسکوپیک اناتومي او مایکروسکوپیک اناتومي په ګډون په ګڼ شمېر فرعي څانګو وېشل کېدلای شي. لویه اناتومي (Gross anatomy) د هغو جوړښتونو مطالعه ده چې په سترګو د لیدو وړ دي، همدارنګه په کې سطحې یا ظاهري اناتومي هم شاملېږي چې د وجود د خارجي غړو مطالعې ته اړوندېږي. مایکروسکوپیک اناتومي بیا د مایکروسکوپي مقیاس له مخې د هستولوژي (د نسجونو د مطالعې) او امبریولوژي یا جنین پېژندنې (په لومړنیو شرایطو کې د ژوندي موجود مطالعه) په ګډون د ژوندي موجود د جوړښت مطالعه ده.[۷][۸]
د اناتومي اصطلاح په عام ډول انساني اناتومي (human anatomy) ته اړوندېږي. په داسې حال کې چې ورته انساج او جوړښت د حیواناتو په پاتې قلمرو کې شتون لري او دغه اصطلاح همدارنګه د نورو حیواناتو اناتومي ته هم اړوندېږي. د زوټومي (zootomy) اصطلاح ځینې مهال د غیر انساني حیواناتو اناتومي ته کارول کېږي. د بوټو انساج او جوړښت یې متفاوت طبیعت لري او له همدې امله د بوټو په اناتومي (plant anatomy) کې یې مطالعه کېږي.[۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]
تاریخچه
لرغونی تاریخ
له میلاد څخه ۱۶۰۰ کاله مخکې په ادوین سمیت پاپیروس (Edwin Smith Papyrus) متن او د لرغوني مصر په طبي متن (Ancient Egyptian medical text) کې، زړه، د هغو رګونه، جګر، تریخی، ګردې، هیپوتالاموس، رحم او مثانه تشریح شوي او له زړه یې د وینې د رګونو غځېدل ښوولي. په ایبروس پاپیروس (Ebers Papyrus) (نږدې ۱۵۵۰ کاله له میلاد وړاندې) متن " د زړه په اړه رساله" ده چې هغه کوچني رګونه چې د بدن ټولو غړو ته مایعات لېږدوي او یا یې هم له د بدن د ټولو غړو څخه را لېږدوي تشرېح کوي.[۱۵]
د لرغوني یونان اناتومي او فیزیولوژي د منځنیو پېړیو په لومړۍ نړۍ کې د ګڼ شمېر بدلونونو او پرمختګونو شاهده وه، د وخت په تېرېدو، د بدن د جوړښت او غړو د چارو ترسره کولو په اړه طبي تجربو او له هغو دوامداره درک وده وکړه. د انسان د بدن په اړه فوق العاده تشریحي مشاهدات ترسره شول، چې له مغزو، سترګو، جګر، تناسلي غړو او عصبي سیستم څخه یې د درک په برخه کې مرسته وکړه.
د هلسنتیک مصر (Hellenistic Egyptian) الکسندریه ښار د یوناني اناتومي او فزیولوژي لپاره د ودې ځای و. الکسندریې نه یوازې د یونانیانو پر مهال د طبي دوسیو او آزادو هنرونو د کتابونو لویې کتابخانې ته ځای ورکړی و، بلکه د ګڼ شمېر فیلسوفانو او طبیبانو کور هم و. د بطلیموسي واکمنانو له خوا د علم او هنر څخه پراخه ملاتړ د الکسندریې د لا ودې لامل وګرځېد او د نورو یوناني دولتونو سره یې د علمي او کلتوري لاسته راوړنو په برخو کې سیالي وکړه.[۱۶]
د اناتومي او فیزیولوژي په لومړنیو پړاونو کې په هلنسیتیک الکسندریه کې پام وړ پرمختګونه رامنځته شول. د دریمې پېړۍ تر ټولو مشهور د اناتومي او فزیولوژي پوهان هیروفیلوس (Herophilus) او ایرستراتوس (Erasistratus) وو. دغو دوو فزیولوژي پوهانو د انسان د وجود په پرانیستو له طبي څېړنو سره مرسته وکړه. هغوی همدارنګه په مرګ محکومو مجرمینو پر بدن په ژوندي حالت کې وجود سپړنه (vivisections) ترسره کړه چې تر رنسانس پورې منع وه. هیروفیلوس د سیستماتیکې وجود سپړنې په برخه کې لومړی کس دی چې دغه چاره یې ترسره کړې. همدارنګه هغه د خپلو تشریحي کارونو له مخې چې له اناتومي او نورو طبی برخو سره یې پام وړ مرسته کړې، پېژندل کېږي. د هغه په چارو کې د نبض د سیستم طبقه بندي، دغه کشف چې شریانونه له وریدونو کلک دیوال لري او دهلېزونه د زړه برخه ده شاملېږي. اریستراتوس په کره ډول مغزي غشا او د هغو خالي ځایونه، او د دماغ اکبر او دماغ اصغر ترمنځ د فاصلې په ګډون د مغزو جوړښت تشرېح کړ. په الکسندریه کې د زده کړو پر مهال اریستراتوس تر ډېره د وینې د جریان او عصبي سیسټم پر مطالعه تمرکز درلود. هغه کولای شول د انسان په وجود کې حسي او حرکي اعصاب تشخیص کړي او باور یې درلود چې هوا د سږو له لارې زړه ته ځي او بیا له هغه ځایه ټول وجود ته لېږدول کېږي. د شریانونو او د وینې د کوچنیو رګونو ترمنځ د توپیر موندل – چې دغه کوچني رګونه وجود ته هوا لېږدوي، په داسې حال کې چې شریانونه له زړه وینه لېږدوي د اناتومي په برخه کې یو لوی کشف و. اریستراتوس همدارنګه د ایپیګلوتونو او د ترای کسپیډ په ګډون د زړه په والونو د نوم اېښودو او د هغه د فعالیت د څرنګوالي د تشرېح کولو مسئولیت هم درلود. په دریمه پېړۍ کې یوناني طبیبانو وکولای شول اعصاب د وینې له رګونو او ټینډونونو جلا او وپوهېدل چې عصبي رګونه عصبي پیغامونه لېږدوی. دا د هیروفیلوس هڅه وه چې وپوهېد حرکي اعصابو ته په زیان رسېدو فلج رامنځته کېږي. هیروفیلوس په مغزو کې مننجیز او بطنونه ونومول او همدارنګه یې د دماغ اکبر او اصغر ترمنځ د وېش هرکلی وکړ، هغه تشخیص کړه چې ماغزه "د عقل ځای" دی نه چې ارسطو هغه "یوه یخ کوونکې خونه" بللې وه.[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵]
