باروچ سپینوزا

کورنۍ او د ټولنې مبادي

د نیکولاس ډينګز په لاس د سپینوزا مجسمه (۲۰۰۸)، امسټرډام، زوانینګ بورګوال، له دې لیکنې سره "د دولت هدف آزادي ده" (ژباړه، د ټراکتاتوس تیولوجیکو-پولیتیکوس له وینا څخه، ۱۶۷۷)

د سپینوزا پلرونه او نیکونه په ټبر سفاردي یهودان او د پرتګال د یهوادنو د ټولنې برخه وه چې په ۱۵۳۶م کال کې د پرتګال د مذهبي تفتیش له پیل سره امسټرډام ښار ته راکډه شول. د مذهبي تفتیش پایله دا وه چې دوی په جبر سره له دین څخه اړول کېدل او ایبیریا ټاپوزمې څخه وېستل کېدل. د هالنډ د مرکزي ایالت اوترکت د اتحاديې د ۱۵۷۹م کال د زغم د فرمان سره سم، د پرتګال هغه یهودیان چې کاتولیک مذهب ته اوښتي و لومړی په ۱۵۹۳م کال کې امسټرډام ته په کښتیو کې راکډه شول او بیا سملاسي بېرته یهودیت ته راواوړېدل.   په ۱۵۹۸م کال کې د کنیسې [د یهودیانو جومات] جوړولو اجازه ورکړل شوه او په ۱۶۱۵م کال کې د یهودیانو د شامیلېدو او سرپرستي حکم تصویب شو. د جلاوطنه ټولنې په توګه، د امسټرډام پرتګالي یهودیانو په خپل هویت زښته ویاړ کاوه. ^{[۴۳][۴۴][۴۴][۴۵]}

که څه هم په پرتګالي ژبه کې "دي اېسپېنوزا" یا "اېسپېنوزا" په "ز" تلفظ کېږي، همدا لامل دی چې له هسپانوي ژبې ګډوډېږي. د اېسپېنوزا کورنۍ شجرې ته په کتو هېڅ داسې شواهد نشته چې وښيي د ده کورنۍ دي د هسپانيې د شمالي کاستیل د بورګوس سره نږدې اېسپېنوسا ډي لوس مونتېروس یا له پالېنسیا سره نږدې له اېسپېنوسا دی سېراتو څخه راغلې وې. اېسپېنوزا د هسپانوي ژبې عام اړول شوی کورنی نوم و. تړاوونه دا ښيي چې ممکن د اېسپېنوزا کورنۍ له هسپانيې څخه راغلې وي او د پرتګال له لارې هالنډ ته تللې وي. د سپېنوزا کورنۍ په ۱۴۹۲م کال کې له هسپانيې څخه وېستل کېږي او پرتګال ته تېښتي. پرتګال په ۱۴۹۸م کال کې دوی اړ باسي چې کاتولیک مذهب ته واوړي، نو ځکه دوی هالنډ ته راځي. ^[۴۶][۴۷]

د سپینوزا پلار نږدې یوه پېړۍ وروسته له هغه نړۍ ته سترګې پرانیستې چې بېجا ته نږدې په الېنتېجو کې د ویدیګوېرا په نامه د پرتګال په کوچني ښار کې په زوره خلک له خپل دین څخه اړول کېدل. کله چې د سپېنوزا پلار میګوېل (میکل) لا ماشوم و، د سپېنوزا نیکه، ایساک دی سپینوزا، چې د لېسبون سیمې و، خپله کورنۍ د فرانسې نانتېس ته بوتله. دوی په ۱۶۱۵م کال کې له فرانسې وشړل شول او بیا روټرډام ته ولاړل او ایساک همالته په ۱۶۲۷م کال کې مړ شو. د سپېنوزا پلار او تره مانوېل بیا امسټرډام ته ولاړل او هلته یې بېرته یهودیت پیل کړ. میګوېل یو بریالی سوداګر و او د کنیسې او همدا ډول د امسټرډام د یهودي ښوونځي مشر شو. هغه درې ښځې درلودې او له شپږو اولادونو درې هغه یې بلوغ ته له رسېدو وړاندې مړه شول. ^[۴۴][۴۷]

د ۱۷مې پېړۍ هالنډ

امسټرډام او روټرډام دوه هغه مهم ښاري مرکزونه و چې د سوداګرو کښتیو به د نړۍ له بېلابېلو برخو د ګڼو دودونو او عقیدو لرونکي خلک راوړل. دغه د پرمختګ په حال کې سوداګریز فعالیت د دې لامل شو چې د نویو مفکورو د وړاندې کولو لپاره د زغم فرهنګ رامنځته شي او د کلیسا د چارواکو د سانسور څخه سترې کچې خوندي وي (که څه هم هغه خلک به چې "ډېر وړاندې" تلل، هغوی به ان په هالنډ کې هم ځورول کېدل). نو دا کومه تصادفی خبره نه ده چې د دیکارت او سپېنوزا فلسفی آثار په ۱۷مه پېړۍ کې د هالنډ جمهوریت په کلتوري او فکري محیط کې رامنځته شول. سپېنوزا د ټولنیزو دودونو په پام کې نه نیونکو ملګرو یوه کړۍ درلوده چې په هغې کې د کولیګیانټ (Collegiants) ډلې غړی هم و. یو سړی چې ده پېژندلو، په لیډن کې د نېلز سټېنسن په نامه یو تکړه ډنمارکی زده کوونکی و؛ بل يې بیا البرټ بورګ نومېږي چې سپېنوزا به لیکونه ورته استول را استول. ^{[۴۸][۴۹][۵۰][۵۱]}

ماشومتوب او ځواني