د ایران اقتصاد

په ۵۴۶ مخزېږديز کې، د «ليډيا» «کرزوس» ته ماتې وکړل شوه او فارسيانو ونيو، چا چې له دې وروسته سره زره د خپلې سکې لپاره د بنسټيز فلز په توګه وټاکه. د ايستر د بايبل په کتاب کې داسې روايتونه شته، کوم چې له «سوش» څخه دومره لرې ولايتونو ته استول شوي وو، لکه هندوستان او د لوی «زرکسيس» (خشايار شاه) (۴۸۵-۴۶۵مخزېږديز) د واکمنۍ پر مهال کش پاچايۍ ته. د هيرودوت د واکمنۍ پر مهال (شا او خوا ۴۷۵ مخزېږديز)، د پارسي سترواکۍ شاهي سرک شا اوخوا ۲۸۵۷ کيلومتره د شوش له ښار څخه د کارون (د دجلې له ختيځ څخه ۲۵۰ کيلومتره) په تېرېدو سره د سمايرنا (په اوسنۍ ترکيه کې ازمير) له بندر څخه د «اژه» سمندر ته رسېدو.^[۲۸][۲۹]

په ايران کې عصري کرنه د ۱۸۵۰ز کال څخه پيل شوې ده، هغه مهال کله چې امير کبير په دوديز کرنيز نظام کې یو لړ بدلونونه راوستل. په دې بدلونونو کې د اصلاح شويو تخمونو واردول او له نورو هېوادونو سره د همکارۍ تړونونه لاسلیکول شامل وو. د پولياکوف استقراضي بانک په ۱۸۹۸ز کال کې د روسيې تزاري حکومت رانيولی و او وروسته په ۱۹۲۰ز کال کې د یو تړون پر بنسټ د ايران حکومت ته ولېږدول شو. تر ۱۹۳۳ز کال پورې دې بانک د ايران د بانک تر نامه لاندې فعاليت ته دوام ورکړ، تر هغه وخته کله چې له نوي تاسيس شوي کشاورزي بانک سره يو ځای کړای شو.^[۳۰][۳۱]

د ايران شاهي بانک په ۱۸۸۵ز کال کې جوړ شوی و چې د پارس په ټولو سترو ښارونو کې يې دفترونه درلودل.  رضا شاه پهلوي (۱۹۲۵-۴۱) د ټول هېواد زېربناوو ته وده ورکړه، تعلیمي سمونونه يې پلي کړل، د بهرنۍ لاسوهنې په وړاندې يې مبازره وکړه، حقوقي نظام يې سم کړ او نوي صنعتونه يې متعارف کړل. په دې مهال کې ايران د يو ټولنيز بدلون، اقتصادي پرمختګ او پرتليز سياسي ثبات پړاو تجربه کړ.^[۳۲]

رضا شاه پهلوي په ۱۹۴۱ز کال کې له واکمنۍ لرې شو، د هغه زوی محمد رضا شاه پهلوي (۱۹۴۱-۷۹) د هغه ځایناستی شو. د دویمې نړيوالې جګړې (۱۹۳۹-۴۵) په اوږدو کې او له هغې سمدستي وروسته کلونو کې په ايران کې کوم بنسټيز بدلون منځ ته رانه غی. په هرحال، د ۱۹۵۴ او ۱۹۶۰ز  کلونو تر منځ، د تيلو په عايد کې چټک زياتولي او پرله پسې بهرنۍ مرسته په بنسټيز ډول په دولتي برخه کې د زیاتې پانګونې او چټکې اقتصادي ودې لامل وګرځېدل. له هغې وروسته، د پيسو پړسوب زیات شو، د ملي دودپيسې (ريال) ارزښت کم شو او د بهرنۍ سوداګرۍ کسر منځ ته راغی. د دې ستونزو سره د مبارزې لپاره پلي کړای شويو تګلارو له امله تر ۱۹۶۱ز کال پورې،  اسمي اقتصادي وده او د سړي سر عايد کچه کمه شوه. ^[۳۳]

له ۱۹۷۹ز کال څخه مخکې ايران په چټکۍ سره پرمختګ وکړ. په دوديز ډول کرنيز هېواد، تر ۱۹۷۰ز لسيزې پورې، دا هېواد د پام وړ صنعتي کېدو او عصري کېدو له پړاو څخه تېر شوی و. تر ۱۹۷۸ز کال پورې دا يون کرار شو، ځکه چې له انقلاب څخه مخکې د پانګې تېښته له دېرش څخه څلوېښت ميلیونه ۱۹۸۰ امريکايي ډالرو ته ورسېده.^{[۳۴][۳۵][۳۶]}

په ۱۹۷۹ز کال کې له ملي کېدو او د ايران-عراق جګړې له پيل کېدو وروسته، له ۸۰٪ څخه زيات اقتصاد د حکومت تر واک لاندې راغی. له عراق سره په اته کلنې جګړې کې لږ تر لږه ۳۰۰۰۰۰ ايرانيان ووژل شول او له ۵۰۰۰۰۰ څخه زيات نور ټپيان شول. د دې هېواد د اقتصاد لپاره د دې جګړې قيمت شا اوخوا ۵۰۰ ميليارده امریکايي ډالره و.^{[۳۷][۳۸][۳۹]}

په ۱۹۸۸ز کال کې د دې دوښمنۍ له پای ته رسېدو وروسته، حکومت هڅه وکړه چې د هېواد مخابرات، نقل او حمل، توليدات، روغتيا، تعلیم او انرژۍ (د دې هېواد د ممکنه هستوي انرژۍ د مرکزونو په ګډون) برخو ته وده ورکړي او له ګاونډيو هېوادونو سره يې د خپل مخابراتي او نقل او حمل نظامونو پر تړلو پيل وکړ.^[۴۰]

له اوښتون وروسته  د حکومت په اوږدمهالو موخو کې اقتصادي خپلواکي، بشپړ استخدام او د ژوند سوکاله معيار ښودل شوی و، خو د ۱۹۸۰ او ۲۰۰۰ز کلونو تر منځ د ايران د وګړو شمېر له دوه برابره هم لوړ شو او د وګړو د ژوند منځنۍ کچه يې کمه شوه. که څه هم ډيری ايرانيان کروندګر دي، له ۱۹۶۰ز لسيزې راهيسې په پرله پسې ډول د کرنې توليدات مخ په زوړ روان دي. د ۱۹۹۰ز لسيزې تر وروستيو پورې، ايران د خوراک زیاته برخه وارده کړې ده. په دې مهال کې، د کليوالو سيمو کې اقتصادي ستونزې د دې لامل شوې چې ډېر خلک ښارونو ته وکوچېږي.^[۴۱][۴۲]

• 
  د ايران په جي ډي پي کې ونډه لرلو پر بنسټ د ايران ولايتونه (۲۰۱۴)
• 
  ټولنيز اقتصادي لګښتونه (۲۰۰۴)
• 
  په ايران کې د سړي سر تاریخي جي ډي پي پرمختګ (۱۸۲۰-۲۰۱۸)
• 
  اقتصادي برخې (۲۰۰۲)
• 
  د پړسوب اندازه (۱۹۸۰-۲۰۱۰)
• 
  د بازار نقد (۲۰۱۲)
• 
  CPI(د مصرفونکو د نرخ شاخص)، پراخه پيسې او بهرنۍ اسعاري زېرمې (۲۰۰۰-۲۰۱۱)
• 
  د امريکايي ډالر/ايراني ريال د تبادلې اندازه (۲۰۰۳-۲۰۱۴ اټکلي)
• 
  د پورونو چوپړتياوې (۱۹۸۰-۲۰۰۰)
• 
  د مزد توازن (۲۰۰۳-۲۰۰۷)
• 
  TEPIX د DJIA په وړاندې او دتيلو نرخونه (۲۰۰۰-۲۰۰۹)
• 
  د تيلو تولید او مصرف (۱۹۷۷-۲۰۱۰)
• 
  د تيلو او ګاز توليد (۱۹۷۰-۲۰۲۰ اټکلي)

له دوه په درې برخې څخه نفوس (۷۴ ميلیونه خلک) له دېرش کلونو څخه کم عمر لري. په لومړنيو ښوونځيو کې خالصه داخله نږدې ۱۰۰۰٪ ده، کوم چې د ثانوي «وګړ شمېرنې ودې» ښودنه کوي.^[۴۳][۴۴]

په ۲۰۰۵ز کال کې د ايران د ملي ساينس بوديجه شا او خوا ۹۰۰ ميليونه ډالره وه چې دا تقريباً د ۱۹۹۰ز کال له شمېرې سره برابره ده. د ۲۰۰۰ز کال تر لومړيو پورې، ايران د خپل جي ډي پي شا او خوا ۰.۴٪ د څېړنې او پرمختګ لپاره ځانګړې کړې،  د کوم له امله چې دا هېواد د نړیوالې منځنۍ کچې ۱.۴٪ څخه شاته پاتې دی. په ۲۰۰۹ز کال کې، د څېړنې د جي ډي پي تناسب ۰.۸۷٪ و، په داسې حال کې چې د حکومت د منځمهالې مودې موخه ۲.۵٪ و. په ۲۰۱۱ز کال کې ايران په نړۍ کې ساينسي ودې تهپه کتنې سره لومړی درجه ډلبندي شوی و او په ۲۰۱۲ز کال کې د سانيس د تولید له نظره اولس شمېره مقام ورکړل شوی و.^{[۴۵][۴۶][۴۷]}